مروری بر نظریه های توسعه شهری؛از آرمانشهرگرایی تا توسعه پایدار شهری

« اندیشه توسعه پایدار در اواسط دهه ۱۹۹۰ بدین ترتیب شکل گرفت که رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی به  گونه ای صورت گیرد که سرمایه های زیست محیطی و نیازهای توسعه را برای نسل های بعد دچار نقصان نسازد.تا اواخر دهه ۱۹۹۰ مشخص شد که برای شناسایی بهتر توسعه پایدار لازم است مباحث اقتصادی،اجتماعی،سیاسی و زیست محیطی به طور همزمان مورد توجه قرار گیرد .»(سدریک،۱۳۸۲،ص۳۶) به عبارتی دیگر « برای ورود توسعه پایدار به جریان اصلی بحث های سیاست جهانی،هیچ رویدادی تأثیر گذارتر از گزارش کمیته جهانی محیط زیست و توسعه ( ۱۹۸۷ ) ، که معمولاً با عنوان کمیته برانتلند شناخته می شود،نبوده است. 

بختیار عزت پناه (بانه)، دکترای تخصصی جغرافیا و برنامه ریزی شهری

شهرها در طول تاریخ پر فراز و فرود بشری،به عنوان مراکز قدرت و ثروت و خاستگاه تمدن همواره از جایگاه ویژه ای در نزد اندیشمندان علوم مختلف برخوردار بوده از زوایای گوناگونی مورد بررسی قرار گرفته اند.تمامی این تلاشها با هدف ایجاد محیطی مطلوب جهت زیست انسان شهرنشین صورت گرفته است.بی گمان در این مسیر ناهموار عده ای در وادی خیال و رویا قدم گذاشتند و آرمانشهرهایی را برای آینده بشری ترسیم نمودند که تا به امروز صرفاً جنبه ذهنی داشته و به واقعیت نپیوسته اند.در مقابل این گرایش،تئوریها و بررسی های بیشماری از طرف اندیشمندان از قدیمیترین ایام تاکنون جهت چاره جویی برای مسائل و مشکلات شهرهای زمانه خود و همچنین طراحی و ایجاد شهرهای جدید انجام گرفته است.نظریه های توسعه شهری با تکیه بر یک یا چند عامل مختلف، شهرنشینی و توسعه شهرها را مورد شناخت و تحلیل قرار داده اند.در بین عوامل و مولفه های موثر در شکل گیری و روند توسعه شهرها،برخی عوامل نظیر شرایط اقتصادی،نیروهای سیاسی و ساختار اجتماعی همواره بیشترین سهم را نسبت به سایر عوامل در فرآیند شهرنشینی و شهرسازی داشته اند.

در یونان باستان ،شهرها به دلیل اینکه بصورت خود فرمان اداره می شدند و در واقع هر شهری یک نوع دولت مستقل محسوب می شد لذا در نزد متفکران و اندیشمندان از جایگاه سیاسی بالایی برخوردار بوده و در نتیجه اغلب نظریه پردازیهای شهری با رویکرد سیاسی و با هدف تشریح نحوه اداره دولت – شهرها صورت  می گرفت.نظریه های افلاطون و ارسطو نمونه بارز رویکرد سیاسی به شهر در یونان باستان محسوب می شوند.

برخی از نظریه پردازان و متفکران کلاسیک جهان اسلام مانند فارابی،ابن سینا و ابن رشد که متاثر از اندیشه ارسطویی بودند با همان مولفه سیاسی به تبیین مسئله شهر و شهرنشینی در دنیای اسلام پرداختند. عده ای نیز چون ابن خلدون با رویکردهای تاریخی و روانشناسی اجتماعی شهر و شهرنشینی را تجزیه و تحلیل کرده بیشتر روی تطور تاریخی شهر و ویژگیهای اخلاقی و روانی جامعه شهری تاکید می کنند.

در قرون وسطی،اندیشمندان مسیحی تحت تاثیر جزم گرایی کلیسایی از مولفه مذهب جهت ارائه شهر مطلوب مورد نظر خود استفاده کردند.آگوستین قدیس نمونه این جریان فکری است که با تکیه بر عامل مذهب به تشریح و مقایسه بین شهر زمینی و شهر آسمانی پرداخت.البته نباید نقش مهم عوامل تجاری و بازرگانی را در رشد و توسعه شهرهای قرون وسطای اروپا نادیده گرفت.

با پایان گرفتن دوره تاریک قرون وسطی و همزمان با دوره رنسانس،اندیشه آرمانشهرگرایی اروپایی در آثار بزرگانی نظیر مور، بیکن، کامپالانا ظهور پیدا کرد.اگر چه این آرمانشهرها بیشتر جنبه تخیلی داشتند و کمتر به تحقق عینی می رسیدند اما زمینه را برای بروز اندیشه های نو و تازه در دوره های بعدی فراهم کردند و از این جهت قابل اهمیت می باشند.نکته قابل توجه در اینست که در اندیشه آرمانشهرگرایی این دوره رویکردهای سیاسی و فضایی در کنار هم مشترکاً به کار گرفته می شد بطوریکه هم سیاسیون و نظامیون و هم نظریه پردازان شهری و معماران همزمان با هم ایده های آرمانی خود را مطرح می کردند.

با پیدایش و رشد نظام سرمایه داری در طی قرون اخیر که با ظهور انقلاب صنعتی و متعاقب آن انباشت سرمایه و مکانیزه شدن فرایند تولید و در نهایت هجوم بی سابقه مهاجران روستایی به سمت شهرها و رشد سریع شهرنشینی در کشورهای صنعتی همراه بود بر شدت مسائل و مشکلات شهرها افزوده شد.در چنین شرایطی نظریه ها و مکاتب مختلفی در واکنش به این وضعیت و ارائه راه حل جهت کاستن معضلات شهرهای صنعتی مطرح شدند.هر کدام از این نظریه ها و مکاتب بر اساس اصول خاصی سعی در حل مسائل شهری دارند:

مارکسیستها شهرهای بزرگ صنعتی را محصول نظام سرمایه داری دانسته و لذا به ضدیت با آن پرداختند.آنان طرفدار شهرهای کوچک بوده و برقراری عدالت اجتماعی در شهرها و همچنین از بین بردن تضادهای بین شهر و روستا را مطرح نمودند.اگر چه تاکید بر مقوله عدالت اجتماعی و از بین بردن فاصله های طبقاتی از نکات قوت ایئولوژی مارکسیستی می باشد اما از آنجا که این ایدئولوژی جلوی استعدادها و تواناییهای بالقوه افراد را می گیرد  نمی تواند با فطرت پویای انسان سازگاری داشته باشد.

ترقی گرایان با دیدی مثبت به انقلاب صنعتی نگریسه و شهرهای بزرگ صنعتی را نفی نمی کردند آنان ضمن نقد این شهرها بر لزوم استفاده از امکانات تکنولوژیکی و پیشرفت علم و فن جهت حل مسائل شهرها تاکید می کردند.طرح مورد نظر ترقی گرایان مخصوص شهرهای بزگ بوده در شهرهای کم جمعیت قابلیت اجرایی ندارد.علاوه بر این عدم توجه به نیازهای روحی و روانی انسان و ماشینی شدن بیش از حد به همراه نظم هندسی و یکنواخت این طرح را در نزد عده زیادی از متفکران غیر قابل پذیرش کرده است.فرهنگ گرایان بازگشت به شهرهای سنتی و هویت فرهنگی ، تکیه بر جنبه های زیباشناسی شهرها ،تنوع گرایی در طراحی شهرها و نفی شهرهای بزرگ را مطرح کردند.توجه به اندیشه روح جمعی و اصول دموکراسی،تاکید بر رشد و تعالی انسان در شهرها،تکیه بر هویت فرهنگی و همچنین تفاوتهای فرهنگی در طراحی شهرها از جمله مزایای این مکتب بشمار می روند. اما توجه بیش از حد به نیازهای معنوی انسان و فرهنگ انسانی و گرفتار شدن در جنبه های زیبایی شناختی شهرها و بویژه بازگشت افراطی به معیارهای شهرهای سنتی و بی توجهی به آینده همگی از کارایی و بازدهی طرحهای شهری کاسته،بر دامنه مسائل و مشکلات شهری می افزاید.

فن گرایان در نقد و تکمیل نظریه ترقی گرایان، بر اساس عامل تکنولوژی و فن(که از نظر آنان علت اصلی تمام تغییرات و تحولات شهری می باشد)آرمانشهرهایی را مطرح کردند که امروزه بیشتر به تخیل و رویا شبیه هستند.علاوه بر این تکنولوژی و فن نمی تواند به عنوان عامل اصلی تحولات شهری و یا به عبارتی متغیر مستقل شمرده میشود بلکه تکنولوژی فقط میتواند به عنوان متغیری واسط و تسهیل کننده به حساب آورده شود.نظریه انسان گرایی با اذعان به عدم توانایی شهرهای بزرگ در تامین نیازهای جسمی و روانی شهرنشینان،توجه به طبیعت و عوامل محیطی و همچنین تاکید بر فرهنگ انسانی و مشارکت شهروندان در امور شهری را جهت ایجاد محیطی مطلوب در شهرها پیشنهاد می کند.

اگرچه تئوریهای فوق دارای اصول متفاوتی می باشند و اختلاف نظرهای فراوانی ما بین آنها وجود دارد ولی همه آنها در یک اصل مشترکند و آن نقد شهرهای بزرگ صنعتی و ارائه راه حل به منظور کاهش آثار نامناسب ناشی از وقوع انقلاب صنعتی و زندگی ماشینی می باشد.

مدرنیسم مجموعه ای از دیدگاههای فکری است که با جریان تجربه گرایی و خردگرایی در قرن شانزدهم میلادی در غرب مطرح شد و با تحولات سیاسی،اقتصادی و اجتماعی در قرون معاصر مانند انقلاب صنعتی به اوج خود رسید.این نگرش دستیابی به جامعه مدرن و آزاد و عدالت گستر را در گرو قطع رابطه با تاریخ و گذشته وحذف فرهنگ و نفی سنتها می داند.

پست مدرنیسم در اواخر قرن بیستم و در نقد و اصلاح اصول نگرش مدرنیسم وارد دنیای علم شد.طرفداران این نظریه بر اهمیت مسائل فرهنگی و زیست محیطی و بعد زیباشناختی و تنوع و تکثر در طرحهای شهرسازی تاکید  می کردند.آنها مخالف تمرکزگرایی در امر برنامه ریزی بوده به مشارکت مردم و محلی گرایی اعتقاد داشتند.البته ناگفته نماند که این نگرش بعدها توسط پست- پست مدرنیستها مورد بازبینی و نقد قرار گرفت.در نگرش جدید بر طبیعت و نیازهای انسانی در چارچوب اعتقادات و باورهای دینی ارج بیشتری گذاشته شد.

در مکتب اقتصاد سیاسی فضا از پدیده های اقتصادی،شیوه های تولید،ساختار اجتماعی و طبقاتی جامعه و نقش دولت در جهت تحلیل مسائل شهری و همچنین تعیین الگوهای فضایی در سطوح مختلف بین المللی و ملی استفاده می شود.نظریه های ساختارگرایی،وابستگی و شهرنشینی،پراکسیس شهری و نظام جهانی و شهرنشینی از گرایشهای این مکتب هستند.ساختارگرایی بیشتر در آثار هاروی بنام عدالت اجتماعی و شهر منعکس شده است.وی از مفهوم رانت(اجاره) جهت تحلیل ساخت شهری استفاده کرد ولی ابهام در مفهوم رانت و ضعف نظری آثار وی باعث شد که انتقادات فراوانی بر ساختارگرایی وارد شود.در نظریه وابستگی و شهرنشینی بر تاثیر      سرمایه داری صنعتی در کشورهای پیشرفته بر توسعه شهری در کشورهای جهان سوم تاکید می شود.این تاثیرات از یک سو منجر به نابرابری فضایی در سطوح ملی گردیده است و از سوی دیگر باعث شکل گیری تعدادی قطب رشد و کلانشهرها بزرگ شده است.نظریه نظام جهانی و یا جهانی شدن الگوهای شهرنشینی را در چارچوب فرآیندهای اجتماعی- اقتصادی در مقیاس جهانی تحلیل می کند.اگرچه این نگرش با مزایای زیادی از قبیل افزایش کیفیت سطح زندگی،ایجاد اشتغال،دسترسی گسترده به اطلاعات،توسعه تجارت بین المللی در اثر کاهش محدودیت های دولتی و…همراه می باشد ولی معایبی نیز به همراه دارد که می توان به از بین رفتن ارزشها و خرده فرهنگ ها،تسلط شرکتهای چند ملیتی بر منابع اقتصادی و گسترش نابرابریها و شکاف های اقتصادی بین کشورها ،ایجاد شکاف طبقاتی در شهرها و مشکلات زیست محیطی بر اثر بهره کشی بی رحمانه از منابع اشاره نمود.

« اندیشه توسعه پایدار در اواسط دهه ۱۹۹۰ بدین ترتیب شکل گرفت که رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی به  گونه ای صورت گیرد که سرمایه های زیست محیطی و نیازهای توسعه را برای نسل های بعد دچار نقصان نسازد.تا اواخر دهه ۱۹۹۰ مشخص شد که برای شناسایی بهتر توسعه پایدار لازم است مباحث اقتصادی،اجتماعی،سیاسی و زیست محیطی به طور همزمان مورد توجه قرار گیرد .»(سدریک،۱۳۸۲،ص۳۶) به عبارتی دیگر « برای ورود توسعه پایدار به جریان اصلی بحث های سیاست جهانی،هیچ رویدادی تأثیر گذارتر از گزارش کمیته جهانی محیط زیست و توسعه ( ۱۹۸۷ ) ، که معمولاً با عنوان کمیته برانتلند شناخته می شود،نبوده است. این گزارش که در سطح وسیعی به صورت یک کتابچه با عنوان « آینده مشترک ما » منتشر شد. بیان کننده آن موضوعی است که امروز به عنوان تعریف متداول توسعه پایدار مطرح است : »توسعه ای که نیازهای کنونی را بدون به خطر انداختن توانایی نسل های آینده برای تأمین نیازهایشان برطرف نماید.»(ویلر و تبیلی،۱۳۸۴،ص۸۱)

در واقع گزارش برانتلند حاوی نگرانیهای جامعه بشریت از رشد شگفت انگیز جمعیت و افزایش مهاجرت به شهرها، گسترش فقر،سوء تغذیه و گرسنگی،رشد نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی،افزایش انواع آلودگی های زیست محیطی، کمبود منابع آب،بهره کشی بی رحمانه از منابع طبیعی و تهی شدن سریع منابع،گسترش پدیده اسکان غیررسمی و زاغه نشینی در شهرها بود.این گزارش زمینه را برای بکار انداختن جنبش توسعه پایدار در سطح بین المللی فراهم ساخت .بازتاب این حرکت را در برگزاری کنفرانسها و نشستهای مختلف نظیر کنفرانس ریو (اجلاس زمین) در سال ۱۹۹۲ ،اجلاس( زمین + ۵ )در سال ۱۹۹۷ ،اجلاس ژوهانسبورگ و کنفرانس زیست گاهها در استانبول در سال ۱۹۹۶ و همچنین برگزاری کارگاهها،پروژه ها و مطالعات گسترده دولتها،موسسات تحقیقات بین المللی،سازمانهای غیر دولتی ،سازمانهای غیر محلی،مراکز علمی و دانشگاهی،شرکتهای تخصصی و غیره دید. « نظریه توسعه پایدار شهری موضوعهای جلوگیری از آلودگی محیط شهری وناحیه ای،کاهش ظرفیت های تولید محیط محلی،ناحیه ای و ملی،عدم حمایت از توسعه های زیان آور،حمایت از بازیافت ها را مطرح  می کند .»(زیاری،۱۳۸۱،ص۱۸)