هرج و مرج یا مدیریت آب!!
بحران آب در جهان بر همگان عیان است ، اما در کشور ما چیزی بیش از بحران به چشم می آید. مدیریت آب در بدترین حالت خود بوده و چشم انداز آینده نیز به هیچ وجه امید بخش نیست. در شرایطی که تمامی آمارها حاکی از آنند که بیش از ۹۰٪ آب مصرفی در بخش کشاورزی است ، انتظار میرود بیشترین توجه به بهینه سازی مصرف آب کشاورزی بوده و جهاد کشاورزی به عنوان مهمترین ارگان ذیربط ، نقش ایفا کند؛ درحالیکه نقش جهاد کشاورزی چیزی نیست جز اجرای احکام آمرانه صادره از جایی دیگر! ، در قالب عناوینی پر طمطراق.
بگذارید بر نمونه ای متمرکز شویم:در بحث جایگزینی روشهای سنتی آبیاری به روشهای مدرن ،همزمان چند الگوی متفاوت ذیل مشاهده میگردد:
۱- اعطای وام بلاعوض(در حد ۵۰ تا ۶۰ درصد هزینه کل) به کشاورزان برای اجرای سیستمهای آبیاری قطره ای در قالب صندوق حمایت از توسعه کشاورزی . در این مدل تامین آب و برق مورد نیاز نیز بر عهده کشاورز است.
۲- طرح توسعه باغات در اراضی شیبدار. در این مدل تامین آب و برق و احداث ایستگاه پمپاژ و کل شبکه آبیاری بر عهده سازمان جهاد کشاورزی است و کشاورزان تنها ۱۵ درصد هزینه شبکه را پرداخت میکنند.
۳- طرح جلوگیری از خروج آبهای مرزی.
در این طرح کلیه هزینه ها بر عهده سازمان بوده و تقریبا کشاورز هیچ هزینه ای پرداخت نمیکند.
اگر کارهایی که توسط آب منطقه ای انجام میشود را نیز به این لیست اضافه کنیم ، الگوی چهارمی را مشاهده خواهیم نمود که دراین الگو نه تنها کشاورز تقریبا مسئولیتی ندارد ، بلکه در مدت دوسال اجرای پروژه ، کشاورزان هیچ کشتی انجام نداده و برابر درآمد فرضی سالیانه ، خسارت دریافت مینمایند.
این چند الگو شاید کل آن چیزی نباشد که هست؛ اما وجود همین چند الگو کافی است تا آشفته بازار و هرج و مرج حقیقی مدیریت آب عیان گردد.
به راستی آیا میتوان باور کرد که چنین اوضاعی آشفته از چشم مدیران و تصمیم گیرندگان کشور دور مانده باشد؟؟ جواب این سوال هرچه که باشد ، هر نوع امیدواری به کارامدی این سیستم مدیریتی ، ناممکن خواهد بود. و ای کاش فاجعه به همینجا ختم میشد.
الگوی کشت غیر کارشناسی تحمیلی به کشاورزان نیز خود بلایی دیگر است. به گونه ای که در مناطق گرمسیری سرپل ذهاب ، توسعه زراعت در سرلوحه برنامه قرار میگیرد و در مناطق به شدت سردسیر گردنه های ماموخ و آریز سنندج ، توسعه باغات.
توسعه زمینهای کشاورزی و توسعه زمینهای آبی نیز فاجعه ایست دیگر. حتی اگر بپذیریم طرحها و مدلهای غیرهوشمندانه این سیستم مدیریت ، تاثیری در بهینه سازی مصرف آب کشاورزی داشته است ، توسعه لجام گسیخته اراضی کشاورزی و تبدیل اراضی دیم به آبی ،هیچ امیدی به توسعه پایدار و پرهیز از فاجعه اتمام آبها و منابع آبی کشور باقی نمیگذارد. بهینه سازی مصرف آب زمانی ارزشمند خواهد بود که منجر به کاهش مصرف آب گردد؛ اگر آب صرفه جویی شده در اراضی جدید مصرف شوند ، هیچگاه ارابه ویرانگر مصرف بیش از حد توان اکولوژیک اقلیم ما متوقف نمیشود.
در مبحث مدیریت آب چندین وزارتخانه و ارگان نقش ایفا میکنند و نه تنها کمترین ارتباطی منطقی بین آنها نیست ، بلکه کارهای متناقض این ارگانها همان تاثیرات ناچیز مقطعی را نیز خنثی میسازد.
به راستی چه باید کرد ؟
به اعتقاد حقیر اقدامات عاجلانه ذیل الزامی است :
۱- قطع کامل دست وزارت نیرو از مدیریت آب . چرا که تامین نیروی برق آبی به نسبت برق کل مورد نیاز کشور ، آنقدر حقیرانه است که تامین نیروی برق نمیتواند دلیل موجهی برای سپردن مدیریت آب به این وزارتخانه باشد و حوزه کاری آن، باید به شرکت توزیع برق تقلیل یابد.
۲- توقف بی چون و چرای توسعه اراضی کشاورزی. این مهم مورد تایید برنامه ششم توسعه نیز میباشد.
۳- ادغام دو ارگان ناکارامد سازمان محیط زیست ومنابع طبیعی و ایجاد وزارتخانه محیط زیستی جدی با اختیارات و بودجه کافی جهت حفظ مراتع وجنگلها. چرا که بدون مراتع و جنگلها و حفظ خاک و ….. ، اصولا آبی باقی نخواهد ماند تا بتوان در باره مصرف بهینه آن سخنی به میان آورد.
۴- تن دادن به مدل “مدیریت یکپارچه” در مبحث مدیریت آب. اصول این گونه از مدیریت را همه کارشناسان واقعی مدیریت میدانند و میشناسند. کافی است مافیای آب تقبل زحمت فرماید و شکم سیری ناپذیرش را قانع کند که “غارت بس است” ، در این صورت مفر برون از بحران گشوده خواهد شد.
۵- حذف سیاست تامین آب شرب با سبک نامعقول کنونی و پرهیز از هزینه های فراوان و غیرضروری تصفیه کل آب مصرفی خانگی. با سوق دادن این اعتبارات به تصفیه فاضلابها میتوان امیدوار بود که آلوده سازی منابع آبی کشور بیش از این پیش نرود.
۶- توقف سدسازیها و توجه بسیار جدی به سدهای زیر زمینی و ترمیم آبهای زیر زمینی . این مهم نیز مورد تایید برنامه ششم توسعه است. اما ازآنجا که برنامه های توسعه ،کاغذ باطله ای بیش نیستند ، مدیران ما درخلوت ، آن کار دیگر میکنند!!
نویسنده: مهندس آزاد کمالی