پرورش بلوط ، از دانه تا درخت
آیا تا به حال برایتان پیش آمده که اواخر تابستان از کنار درختان بلوط رد شده باشید و وسوسه شوید دانه های بلوطی را که روی زمین افتاده اند، بردارید و بخواهید کاشتن آنها را تجربه کنید؟ اگر قصد دارید این بار که دانه بلوطی را دیدید آن را بکارید، نوشته زیر برایتان جالب خواهد بود.در این مجموعه تجربیات گروه های مختلف علاقمند که در زمینه کاشت و احیای رویشگاه های بلوط ایرانی فعالیت نموده اند گردآوری شده است.
ویژگی های اکولوژیک بلوط زاگرس
مطالعات نشان می دهد جنگل های بلوط زاگرس حدود ۵۵۰۰ سال پیش تشکیل شده است و با سطحی بیش از ۵ ملیون هکتار حدود ۴۱ درصد از جنگل های ایران را به خود اختصاص داده است. جنگل های بلوط مهمترین و گسترده ترین بخش جنگل های زاگرس است و در زمره جنگل های نیمه خشک قرار می گیرد. بلوط زاگرس بیشترین پراکنش و گستره رویشی را در بین گونه های بلوط غرب دارد. ارتفاع رویش این گونه از ۴۵۸ تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریاست.
مناسبترین زیستگاه بلوط مناطقی با بارندگی ۳۵۰ تا ۷۵۰ میلی متر است. این گونه بلوط عمدتا در خاک های سنگین، کم عمق و از نوع آهکی و رسی با PH قلیای می روید.زمان لازم برای رسیدن بذر بلوط زاگرس از زمان گرده افشانی دو سال است. درخت بلوط در سه سال اول زندگی بسیار شکننده و حساس و در مقابل نور آفتاب آسیب پذیر است اما از سال چهارم و استقرار در محل به راحتی زیر نور آفتاب می بالد.
اهمیت جنگل های زاگرس در حفظ منابع آب ایران
پوشش درختی و زیر آشکوب جنگل های زاگرس موجب نفوذ آب به داخل خاک و تقویت سفره های زیر زمینی می شوند. همچنین جنگل چون سدی طبیعی مانع جاری شدن سیلاب، شستشو و فرسایش خاک است.
عوامل تخریب جنگل های زاگرس
- انجام عملیات عمرانی ناپایدار(توسعه راه، سد سازی، لوله کشی گاز و بهره برداری از معادن)
- چرای بی رویه
- تبدیل جنگل به زمین های کشاورزی
- شخم زیر آشکوب در جنگل
- زغالگیری
- قطع درختان برای تهیه سوخت
- کاهش آبهای زیر زمینی
- گسترش آفات و بیماری ها
ضرورت احیای جنگل های بلوط زاگرس
جنگل های زاگرس خدماتی چون تامین آب، اکسیژن، جلوگیری از فرسایش خاک، جاری شدن سیلاب و کاهش آلودگی ها را عرضه می کند.
چطور می توانیم بلوط بکاریم؟
بلوط کاری به دو صورت کاشت در گلدان و کاشت در طبیعت قابل انجام است. کاشت بلوط به صورت مستقیم در عرصه های جنگلی همیشه بهترین نتیجه را در پی داشته است، مشروط به اینکه امکان حفاظت از نهال های نو رسته در مقابل چرا و قرق محدوده نهال کاری شده وجود داشته باشد. مزیت کاشت در گلدان، امکان مراقبت از نهال و حفاظت از آن است، از طرفی ایجاد تنش و آسیب به ریشه گیاه هنگام انتقال به طبیعت از تهدیدات این روش به شمار می رود.
انتخاب دانه ها
برای شروع باید درشت ترین و سالم ترین دانه بلوطی را که می توانید انتخاب کنید. دانه هایی برای کاشته شدن مناسبند که به تازگی از درخت افتاده باشند. دانه هایی که رنگشان سبز درخشان است. دانه هایی که رنگشان قهوه ای شده باشد اصلاً به درد کاشتن نمی خورند چرا که دانه های پیری هستند که قدرت جوانه زنی خود را از دست داده اند. همچنین دانه های سوراخ دار را باید دور ریخت. حتماً قبل از اینکه اقدام به کشت دانه ها کنید، از میان آنهایی که برای کاشتن جمع آوری کرده اید، چند تا را برای نمونه بشکنید تا مطمئن شوید داخل آنها سفت و سفیدرنگ است. این کار شما را مطمئن می کند دانه های سالمی برای کاشت در اختیار دارید.
تست شناوری برای جدا کردن دانه های نا سالم
دانه های چیده شده را در سطل آب ریخته و اجازه دهید که برای مدت یک تا دو دقیقه در آب بمانند. سپس بذرهای را که روی آب شناور می مانند جدا کرده و حذف نمایید.
نگهداری از بذر
مهمترین مرحله بعد از جمع آوری بذر شیوه صحیح نگهداری آن است. به این منظور بذرها نباید در شرایط خشک و در هوای آزاد بمانند زیرا خشک شدن بذر باعث از بین رفتن قدرت جوانه زنی آنها می شود.
کاشت دانه ها
حالا که دانه های سالم را انتخاب کردید باید آنها را بکارید. قبل از کاشت دانه ها می توان کلاهک آنها را برداشت چرا که آنها در زیر خاک نیازی به کلاهک نخواهند داشت. دانه ها را می توان مستقیماً در زمین اصلی کاشت. توجه داشته باشید که بلوط ها گیاهانی بومی هستند و هر دانه در همان منطقه ای که اجدادشان زندگی می کنند قادر به رشد هستند. بنابر این شما نمی توانید دانه ها را برای کشت از سرزمین اجدادی شان جدا کنید.
الف) کاشت در گلدان
به هنگام کاشت بذرهای بلوط را به مدت ۴ تا ۶ ساعت در آب معمولی نگهداری کنید. سپس بذر بلوط را با محلول های قارچ کش مثل کاپتال ضد عفونی کنید. برای کاشت در این روش می توان از گلدان های پلاستیکی ۱۷ سانتی متری استفاده نمود. ته گلدان چند سوراخ ریز ایجاد کنید. مخلوطی از خاک برگ، رس و ماسه را تا ارتفاع سه چهارم در آن بریزید. در حین پر کردن گلدان آن را به آرامی به زمین بکوبید تا خاک متراکم شود.
دو عدد بذر را در یک گلدان به صورت برعکس یا از نک تیز آن در خاک قرار داده ۳ تا ۵ سانتیمتر خاک اضافه کرده و با دست کمی فشرده کنید.
گلدان ها را روی زمین سفت کنار باغچه یا بستر موزائیک در فضای باز قرار دهید تا از حرکت ریشه در خاک جلوگیری شود در صورت نگهداری در فضای داخلی یا گلخانه گلدان بایستی جای قرار گیرد که از پشت پنجره نور کافی دریافت کند.
مهمترین مرحله آبیاری درست بعد از کاشت است و بایستی تا جایی ادامه یابد که خاک کاملا خیس شده و آب از سوراخ های زیر گلدان خارج شود. در هفته اول نیز خاک گلدان بایستی مرطوب باشد. در صورت قرار دادن نهال در محیط، در فصول سرد آبیاری طبیعی از طریق برف و باران کافی است مگر در سال های خشک که بارندگی کم است و همچنین در تابستان های گرم و خشک که دو هفته یکبار بایستی آبیاری شود. در گرمای شدید تابستان در سال اول گیاه به هفته ای یکبار آبیاری نیاز دارد. در صورت نگهداری گلدان در گلخانه یا داخل منزل در ماه اول هفنه ای یکبار و بعد از آن دو هفته یک بار آب داده شود.
*توجه داشته باشید که آبیاری بیش از حد باعث پوسیدگی و از بین رفتن بذر خواهد شد.
ب)کاشت در طبیعت
بعد از طی مراحل انتخاب و نگهداری از بذر، می توان برای کاشت در عرصه اقدام نمود. محل کاشت بهتر است در مکانی سایه گیر با خاک نرم باشد. چاله ای دایره ای شکل به قطر ۲۵ سانتی متر کنده و بذر را در عمق ۷ تا ۸ سانتی متری سطح خاک قرار دهید زیرا در این عمق نسبت به عمق ۴ تا ۵ سانتی متری زنده مانی افزایش می یابد. تعداد ۴ تا ۶ بذر در هر چاله قرار دهید و چاله را با خاک پر کرده و آبیاری کنید.
مدت زمانی که از کاشت دانه ها بگذرد، شما تولد گیاهان جوانی را که به تازگی از خاک سر برآورده اند به شادی جشن خواهید گرفت. اما چندی بعد یعنی زمانی که بلندی قامت جوانه ها به حدود ۱۰ سانتی متری برسد، مجبورید از بین آنها دست به انتخاب بزنید و آنهایی را که ضعیف ترند و کوچک مانده اند را حذف کنید و تنها ۲ یا ۳ جوانه قوی را نگاه دارید. تنک کردن را سال بعد هم باید انجام داد تا در نهایت یک بلوط قوی و سالم برای رشد باقی بماند. هر چند ممکن است از بین بردن این جوانه ها حس ناخوشایندی در شما ایجاد کند، اما مطمئن باشید کار درستی کرده اید. بلوط باقی مانده که بعدها تبدیل به درخت قوی و زیبایی می شود، این قدرت و زیبایی خود را مدیون شما خواهد بود که به او امکان رشد بی رقیب را داده اید. در واقع این همان مکانیسم انتخاب طبیعی است که در طبیعت موجودات ضعیف محکوم به فنا هستند و این تنها قوی ترها هستند که به طور طبیعی امکان رشد و بالندگی می یابند. این کار شما کمکی به طبیعت در راه حفظ موجودات برتر محسوب می شود.
نیازهای آبی و غذایی
آبیاری مناسب شانس رشد جوانه ها و تبدیل شدن آنها به درخت را افزایش می دهد. آبیاری مناسب به خصوص در دو سه سال اول زندگی بلوط بسیار حیاتی است. دانه هایی که در خاک های شنی و یا شنی رسی کاشته می شوند در تابستان اول به هفته ای یک بار، در تابستان دوم به هر دو هفته یک بار و در نهایت ماهی یک بار آبیاری در سال های کم بارش نیاز دارند. رطوبت خاک همواره باید تحت کنترل باشد. بلوط ها بعد از رشد کامل محور اصلی ریشه نیازی به آبیاری نخواهند داشت. تا آن موقع و برای کمک به توسعه مناسب و بهتر ریشه می توان اطراف تنه درخت را گود کرد و به صورت حوضچه ای درآورد تا آب کافی به درخت برسد. دیواره های این حوضچه باید ضخیم ساخته شوند تا ترک نخورده و موجب هدر رفت آب نشود.
کود دهی در سال های اول زندگی بلوط باعث سوختن ریشه های حساس و نازک می شود. در این سن باید برای تغذیه بلوط از کود های سبک که مخصوص چمن است استفاده کرد. سطح خاک بلوط را در اوایل بهار با این نوع کود می پوشانند. کود مصرفی نباید حاوی هیچ گونه علف کشی باشد. بعد از کوددهی، آبیاری کمک می کند مواد غذایی جذب سیستم ریشه ای شود.
در صورت امکان منطقه ای که بلوط در آن کاشته می شود، قرق شده باشد تا نهال ها از خطر چریده شدن در امان باشند و ساعاتی از روز سایه گیر بوده و نهال بلوط در برابر نور شدید آفتاب قرار نگیرد.
هرس فرم
رشد طبیعی بلوط به صورت ایجاد شاخه های فرعی و جانبی است. برای این که درخت وادار به رشد عمودی شود و شکل زیبایی به خود بگیرد، باید این شاخه های فرعی را که اتفاقاً انرژی درخت را نیز می گیرند هرس کرد. تنها شاخه های جانبی با زاویه ۴۵ تا ۶۵ درجه نسبت به تنه اصلی را می توان نگه داشت.
حفاظت و حمایت
درختان بلوط مانند همه گیاهان دیگر در دوران جوانی و حتی وقتی کاملاً رشد کرده باشند مورد تهدید جانوران مختلفی خواهند بود. البته قطعاً درختان جوان در این مورد حساس ترند و باید از آنها در برابر تهدید این موجودات که شامل خرگوش ها ( اگر خرگوشی در منطقه مانده باشد )، بز ها ، گاو ها ، گوسفندها و حتی حشرات نیز می شود به خوبی محافظت کرد. برای این کار در مورد جانوران بزرگ تر می توان از ایجاد حصار فیزیکی به وسیله فنس هایی که به طور موقتی در اطراف درخت کار گذاشته می شوند سود جست و یا از شاخه های هرس شده درختان ( ته یمان ) به دور آنان مانع درست کرد . می توان در مورد حشرات از انواع سموم آفت کش استفاده کرد اما باید راهکارهایی مبتنی بر طبیعت و سازگار با محیط زیست به عنوان جایگزین مبارزه شیمیایی انتخاب و اجرا شوند، چرا که سموم شیمیایی با در نظر داشتن معایبی چون مقاومت حشرات به آنها، تنها به آلوده شدن محیط زیست می انجامند. رسیدن به روش های بیولوژیک و حمایت از دشمنان طبیعی آفات نقطه عطفی در امر حفاظت از گیاهان از جمله درختان بلوط خواهد بود.
بی گمان درختان بلوط از جمله اجزای مهم جنگل ها زاگرس هستند. از بین رفتن حتی یک بلوط هم نگران کننده است اما خوشبختانه وقتی بلوطی به ناگهان می خشکد و یا بیماری پوسیدگی ریشه تلفات سنگینی به جوامع بلوط تحمیل می کند یادآوری این نکته که درختان از جمله منابع تجدید شونده حیاتند خیالمان را راحت می کند. بیایید ما هم امسال به یاد عزیزانمان بلوطی بکاریم و از آن نگهداری نماییم. / انجمن پاژین
منابع:
× جزیره ای، ح.، ابراهیمی رستاقی،م.۱۳۸۲. جنگل شناسی زاگرس. انتشارات دانشگاه تهران
× طالبی،م.، ثاقب طالبی، خ.، جهانبازی گوجانی، ح. ۱۳۸۵. بررسی نیاز رویشگاهی و برخی خصوصیات کمی و کیفی بلوط ایرانی. فصل نامه علمی- پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، جلد۱۴، شماره