نقدی بر احداث باغ روی اراضی شیب دار و هزاران سوال بی جواب

ایجاد باغ روی اراضی شیب دار زمینه کاهش سطح عرصه های طبیعی را فراهم کرده و به تغیر کاربری این اراضی دامن می رند. با اجرای طرح هایی مانند طرح توسعه باغات نه تنها مشکلات معیشتی مردم حل نخواهد شد بلکه بر حجم بدهی های آنها افزوده می شود مردمی که از اجرای طرح های بدون مطالعه اسیب دیده اند یا تلاش می کنند که با تغیر کاربری زمین بدهی های خود را جبران نمایند یا با حفر چاه غیر مجار و فشار بر منابع آبی کشور و دور زدن ضوابطی که برای کشت در اراضی شیب دار تعین شده از اهداف اصلی طرح فاصله می گیرند.

وزارت جهاد کشاورزی در شرایطی که کشور با مشکل کم ابی روبه روست به جای تمرکز به روی افزایش بهره وری قصد دارد با افزایش سطح زیر کشت آمار تولید خود را افزایش دهد. از انجا که مالکیت عرصه های ملی در اختیار سازمان جنکلها مراتع و ابخیزداری به عنوان یکی از معاونت های وزارتخانه متولی تولید قرار دارد .وزیر جهاد کشاورزی هر وقت که اراده کند با کمترین مشکل بخشی از عرصه های طبیعی را تبدیل به اراضی شیب دار یکی از برنامه هایی است که وزارتخانه متولی تولید در دست اجرا دارد.

این طرح کاملا مغایر با هداف پیش نویس برنامه ششم توسعه است.در پیش نویسی که دولت به تازگی به مجلس اریه کرده هر گونه افزایش سطح زیر کشت اراضی کشاورزی ممنوع است. وزارت نیرو هم اعلام کرده که به دلیل کمبود منابع آبی توسعه ریر کشت کشاورزی به جز در حوضه آبریز مرزی غربی باید متوقف شود اما محمد علی طهماسبی معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده است که این وزارتخانه قصد دارد در فاز نخست ۸۶۰ هزار هکتار باغ روی اراضی شیب دار ایجاد کند.

طرح بدون مطالعه بازار

اولین واکنش به تصمیم وزارت جهاد کشاورزی که با حمایت رییس سازمان جنگلها مراتع و ابخیزداری انجام می شود از سوی محققان موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور شکل گرفت اعضای هیئت علمی این موسسه د ر نامه ای به وزیر جهاد کشاورزی هشدار دادند که طرح طوبی دیگری در کشور اغاز نکند. طرح طوبی طرحی بود که از سال ۷۲ در ایران اغاز شد. در این طرح زمین و تهلات دولتی در اختار باغدارانی که وارد این طرح شدند نهالهای زیتون دریافت کردند که بارور نبود و هنوزبا گذشت بیش از بیست سال از اجرای این طرح روی باغات خود اقدامات اصلاحی انجام می دهند تا شاید زیتونهایشان به بار بنشیند. طرح طوبی از جمله طرح هایی بود که زمینه تغیر کاربری گسترده اراضی کشاورزی کشور را فراهم کرد.

آغاز هر طرحی به خصوص در حوزه کشاورزی نیاز به مطالعه گسترده بازار و شرایط تولید دارد اما در ایران گویا فقط با تامین زمین و انجام تبلیغات گسترده فرآیند احداث باغ از جیب مردم آغاز می شود و از آنجا که هیچ کس پاسخگوی تبعات منفی اجرای چنین طرح هایی در آینده نخواهد بود تصمیم گیران بی محابا و بدون توجه به تبعات آن بر عرصه های طبیعی کشور به اجرایی کردن چنین تصمیماتی ادامه می دهند.

رییس سازمان جنگل ها مراتع و ابخیز داری کشور در دفاع از طرح ایجاد باغ روی اراضی شیب دار تاکید می کند که در اراضی شناسایی شده برای احداث باغ فقط گونه های مثمر جنگلی مثل گلابی وحشی “سماق”بادام تلخ و غیره کشت خواهد شد. وی همچنین تاکید می کند که برای مقابله با تصمیم معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی که قصد دارد باغ مثمر با گونه های باغی ایجاد کند دستور اصلاح برخی از بندهای ابلاغیه احداث باغ روی اراضی شیب دار را هم صادر کرده است.

خدا کرم جلالی درست می گوید دستور اصلاح برخی از بندهای این ابلاغیه هم صادر شده اما برای پاسخ گفتن به این پرسش که در هر هکتار باغ ایجاد شده با درختان مثمر جنگلی چه میزان درآمد برای سرمایه گذار ایجاد می شود و اینکه آیا این درامد تکاپوی نیاز فرد را می کند یا خیرهیچ مطالعه ای انجام نشده است.

کارشناسان درگیر با طرح ایجاد باغ روی اراضی شیب دار فقط قیمت هر کیلو سماق در بازار تهران را ملاک عمل قرار می دهند اما به این مساله توجه نمی کنند که آیا سماق یا هر میوه جنگلی دیگر در مبدا تولید هم به قیمت بازار تهران از تولید کننده خریداری میشود؟ با توجه به محل احداث باغ که اراضی شیب دار و صعب العبور است هزینه برداشت و حمل و نقل محصول چقدر است ؟  دقیقا در سالهای پر آبی و کم آبی چه میزان محصول از این باغات برداشت خواهد شد و میانگین درآمد سرمایه گذار چقدر است؟آیا بازار کشش تولید محصول بیشتر را دارد و برای آن خریداری وجود دارد یا خیر؟اگر با تکیه بر صادرات اقدام به توسعه باغات روی اراضی شیب دار می کنیم صادر کننده وخریدار خارجی وجود داردیا نه؟وسولات بسیاری از این دست که باید قبل از اجرای طرح احداث باغ روی اراضی شیب دار به  آنها پاسخ گفته شود .اما همچنان بدون پاسخ باقی مانده است.

تولیدی که وابسته به نزولات آسمانی است

تولید میوه و بذر در درختان اقدامی برای احیای نسل آن کونه است.طبیعی است که در شرایطی که با خشکسالی مواجه هستیم درخت در برخورد با تنش های محیطی واکنش نشان می دهد .تحقیقات نشان می دهد در سالهای خشک میزان رویش (تولید چوب در قالب دوایر رشد سالیانه)کاهش می یابد. میزان بذر دهی در برخی گونه ها کاهش می یابد .همچنین اما تولید میوه چروکیده و بدون گوشت هم در شرایط سخت اقلیمی مشاهده شده است.طبیعی است که این میوه های خشک و چروکیده بازار پسندی نداشته باشد و در امد فرد در این شرایط کاهش یابد. افزایش مدت خشکسالی تولید میوه در درخت را هم کاهش خواهد داد اما آیا برای تکرار سالهای خشک دولت برنامه ای دارد؟

در برنامه پیشنهادی برای توسعه باغات روی اراضی شیب د ارمناطقی که بارش آنها بیش از۳۰۰ میلیمتر است برای احداث باغ پیشنهاد شده اما فرشاد کوهیان مدیر پژوهشکده مطالعات و تحقیقات آب معتقد است که مناطق بسیار محدودی در کشور وجود دارد که چنین شرایطی دارند به اعتقاد وی شناسایی ۸۶۰ هزار هکتار اراضی مستعد احداث باغ در مناطق شیب دار با تکیه بر آمار بارندگی های دراز مدت انجام شده در حالی که با توجه به شکست هیدروژی و کاهش بارش های کشور از سال ۸۴ به بعد میزان بارش ها در ایران به شدت کاهش یافته و باید بارشهای فعلی ملاک عمل برای احداث باغ باشد.

خطر احداث جاه غیر مجاز

اگر میزان سالهای خشک افزایش یابد باغدار برای آنکه تولید خود را به شرایط قبل باز گرداند بدون شک به دنبال منابع تامین آب خواهد بود در این صورت یا چاه غیر مجاز حفر می کند و یا اینکه با ایجاد حوضچه هایی برای دخیره بارش ها مانع حرکت آب به سمت پایین دست شده و تغذیه سرچشمه رودخانه ها را با کاهش مواجه می کند .با کاهش اورد رودخانه  پایین دست این باغات با کمبود منابع آب روبرو می شوند و تنش آبی در ارتفاعات پایین ایجاد می شود.

مردم بومی مناطق جنگلی منابع مالی زیادی در دسترس ندارند .آنها برای احداث یک باغ روی اراضی شیب دار باید سرمایه گذاری کنند اما اگر سرمایه اندک آنها بازگشت نداشته باشد طبیعی است که به فکر تغیر کاربری اراضی برای جبران خسارات خود بیفتند. اینجاست که متولیان امر به جای آنکه به منافع لحظه ای طرح هایی از این دست بیاندیشند و فکر کنند با واگذاری عرصه ها به مردم برای احداث باغ عملیات اطفا حریق و غیره هم توسط آنها انجام خواهد شد و عرصه های طبیعی حفظ می شود باید به این فکر کنند که مردم محلی از سر ناچاری و برای تامین معیشت خود پذیرفته اند که در چنین عرصه هایی سرمایه گذاری کنند و اگر به این نیاز آنها پاسخ داده نشود خود تبدیل به متور مخرب عرصه های طبیعی خواهند شد.

اینجا به جای جنگل باغ می کارند

به طور متوسط دولت هر سال بیش از ۲۳۳ هزار هکتار از اراضی ملی کشور را واگذار می کند یا متصرفان این اراضی را صاحب می شوند.این را آمارهای وزارت جهاد کشاورزی می گویند.<<واگذاری وتصرف بیش از هفت میلیون هکتار از اراضی ملی کشور در سه دهه اخیر>> در این میان سهم واگذاری های قانونی که عمدتا به بهانه توسعه کشاورزی بوده رقمی معادل پنج میلیون هکتار است و دو میلیون دیگر متعلق به تصرفات غیر قانونی است.در تمامی این موارد آنچه از بین رفته عرصه های جنگلی و مرتعی کشورمان بوده که تغییر کاربری یافته و به باغ و ویلا و زمین زراعی متروکه و …..تبدیل شده است.

حالا اما در شرایطی که به نظر می رسد دولت عزم خود را برای مبارزه با زمین خوارن جزم کرده وزارت جهاد کشاورزی زرح دیگری را به عنوان (طرح توسعه اراضی شیب دار) در دست اجرا دارد که به موجب آن قرار است بیش از۸۰۰ هزار هکتار از اراضی ملی کشور واگذار شده تا در آن درختان مثمر و باغی کشت شود.مشابه این طرح در سالهای گذشته با عناوین پرطمطراق طوبی.فلاحت در فراغت.باغشهر و ….امتحان خود را به بدترین شکل ممکن پس داده اند. طرح های شکست خورده ای که تنها موجی از تخریب ها و تصرفات و ویلاسازی را در کشور دامن زد.

با این حال و با علم به اینکه مشاور معاون اول رئیس جمهور بارها توسعه بی رویه کشاورزی در کشور را باعث بحران آب و خلیه بیش از ۸۰ درصد منابع آب زیرزمینی دانسته است اما انگار قرار نیست تغیری در رویکرد توسعه کشاورزی کشور ایجاد شود ” چراکه همچنان افزایش سطح زیر کشت و تخریب گسترده جنگلها و مراتع سیاست قالب برنامه ریزان دولتی در بخش کشاورزی است. سیاستی که به گواه مسئولان سازمان محیط زیست موجب شده میزان تخریب جنگل ها و مراتع کشور در سالهای اخیر به بیش از یک میلیون هکتار در سال افزایش یابد.

حیرت آور اینکه مسئولان سازمان جنگل ها و مراتع ووزارت جهاد کشاورزی ادعا می کنند هیچ واگذاری قطعی زمین در قالب این طرح صورت نخواهد گرفت. در حالی که بند ۲ ماده ۴۵ قانون رفع موانع تولید که اخیرا دولت به دستگاه ها ابلاغ کرده موانع قانونی قبلی برای مالکیت اراضی ملی را از میان برداشته و انتقال سند مالکیت برای اراضی را که به منطور طرح های کشاورزی و گردشگری و صنعتی واگذار می شوند مجاز شمرده است.در همین حال گفته می شود بخش اعظم اراضی شیب دار که قرار است به باغ تبدیل شود دیم زارهای رها شده و کم بازده است و اراضی ملی واگذار نمی شود.

حال پرسش این است اگر این دیم زارها به دلیل بی آبی رها شده یا کم بازده شدند چطور می توانند پذیرای محصولات با نیاز آبی بالای باغی باشند؟ به راستی آب مورد نیاز این طرح از کجا تامین می شود و آیا با این طرح فشار بیشتری بر منابع آب زیر زمینی وارد نخواهد شد؟ از سوی دیگر اخیرا سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی کردستان  اطلاعیه ای را با عنوان واگذاری اراضی ملی برای اجرای طرح توسعه باغات در اراضی شیب دار منتشر کرده و با بیان اینکه اولویت واگذاری اراضی ملی با اعضای این سازمان است از اعضای خود خواسته درخواست خود را به ادارات جهاد کشاورزی شهرستان محل سکونت شان ارائه کنند و بالاخره آنچه این روزها بی تدبیری در اجرای این طرح را بیش از بیش آشکار کرده این است که به موجب صورت جلسه نشست مسئولان جهاد کشاورزی و منابع طبیعی در ۱۳ مرداد سال جاری قرار است حتی اراضی جنگلی مخروبه کردستان به جای اینکه حفاظت و بازسازی شوند برای اجرای طرح باغداری >>با اولویت افرادی که سابقه تخریب و تصرف دارند>> واگذار شود.

توسعه باغات بر روی اراضی شیب دار طرحی از پیش شکست خورده

یکی از کاربردهایی که اخیرا کاربران ایرانی برای گروه های مجازی تعریف کرده اند برگزاری نشست های تخصصی درباره موضوعات مختلف  در فضای مجازی است . یکی از گروه های تخصصی که اخرین روز هفته خود را به بحث آزاد درباره مسایل تخصصی حوزه منابع طبیعی اختصاص داده است» گروه دوستداران باغ گیاهشناسی ملی ایران» است.

این گروه با حدود ۲۰۰

عضو متشکل از اعضای هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و برخی کارشناسان منابع طبیعی این هفته مسئله توسعه باغات در اراضی شیب دار را به بحث گذاشته بود. بر اساس اطلاعات درج شده در این گروه هدف از اجرای طرح توسعه  باغات در اراضی شیب دار حفظ آب و خاک جلوگیری از فرسایش ایجاد اشتغال و بهبود معیشت مردم اعلام شده است. این طرح از سوی وزیر جهاد کشاورزی برای اجرا به سازمان جنگل ها مراتع و ابخیزداری کشور ابلاغ شده است و به زودی به مرحله اجرا گذاشته می شود.

اعضا گروه مجازی دوستداران باغ گیاهشناسی ملی ایران هفته گذشته به این پرسش که آیا این طرح می تواند به اهداف خود دست یابد پاسخ داده و نقاط مثبت و منفی آن را بررسی کردند.

تمام کارشناسانی که در این نشست مجازی شرکت کردند درباره موفقیت این طرح نگران بوده و آن را طرحی از پیش شکست خورده اعلام کردند.به اعتقاد اعضای این گروه مجازی با توجه به آمار و اطلاعات وزارت نیرو هیچ آب اضافه ای برای توسعه باغات میوه وجود ندارد.این طرح زمینه هدر رفت بودجه و امکانات در کشور را فراهم می کند. از آنجا که سابقه اجرای طرح های بدون پشتوانه علمی مثل طرح های طوبی در کشور وجود دارد عدم موفقیت طرح های این چنین چندان دور از ذهن به نظر نمی رسد.

اعضای حاضر در این گروه مجازی بر این باور بودند که سودجویی و زمین خواری می تواند پشت پرده این طرح نهفته باشد.ضمن آنکه تاکید داشتند با توجه به شرایط اقلیمی ایران و خشکسالی های اخیر شکست این طرح از هم اکنون قابل پیش بینی است.

به اعتقاد آنان بسیاری از باغات احداث شده موجود در کشور از جمله سیب تولیدی در آذربایجان یا سمیرم به دلیل بی تدبیری در حال خشک شدن هستند. بنا بر این بهتر است اگر بودجه و امکاناتی وجود دارد صرف احیای باغات موجود شده و از توسعه و ایجاد باغ جدید خودداری شود.

این کارشناسان بخش منابع طبیعی تاکید دارند که هر طرح باید با مطالعه انجام شود اما طرح توسعه باعات روی اراضی شیب دار هیچ گونه پشتوانه علمی ندارد.ضمن آنکه متاسفانه هیچ ارزیابی و پایش علمی مدونی از طرح های گذشته نظیر طرح طوبی یا کشت وسیع زیتون در کشور انجام نشده است.بنا بر این ضروری است قبل از اجرای مجدد طرح هایی از این دست عملکرد گذشته توسط کارشناسان بی طرف ارزیابی شود.

اعضای این گروه مجازی با تاکید بر اینکه سازمان جنگل ها و مراتع کشور مسئول حفاظت از منابع طبیعی است بر این باورند که مدیران این سازمان باید خسارت های حاصل از این طرح های بدون پشتوانه علمی را به مسئولان وزارت جهاد کشاورزی گوشزد کرده و از اجرای آن جلوگیری کنند. زیرا این طرح هم مانند بسیاری از طرح های گذشته به نام مردم و به کام عده ای خاص خواهد بود.

آنها تاکید دارند که برگزاری یک نشست کارشناسی و بی طرفانه توسط مسئولان وزارت جهاد کشاورزی می توتند ابعاد مختلف این طرح از پیش شکست خورده را روشن کند.