آب، جامعه و علوم اجتماعی
یکی از عجیب ترین نکاتی که می توان در مجموعه علوم و مدیریت منابع آب در ایران و به درجات کمتری در جهان به آن توجه کرد این است که یکی از اجتماعی ترین مواد و کالاهای جهان، بیش از هر چیز از منظر فنی ، اقتصادی و غیر اجتماعی نگریسته و تحلیل شده است. آب عرصه اعمال دانش و حتی مهمتر از آن اقتدار هیدرولوژیست ها ، مهندسان و سایر متخصصان بوده است که عوامل اجتماعی موثر در کمیت و کیفیت منابع آب را تحلیل نمی کنند. اجتماعی هم در این جا دایره گشترده ای را شامل می شود. هر نوع شناختی درباره آب، مدیریت و مصرف آن که از رشته هایی نظیر جامعه شناسی ، انسان شناسی، علوم سیاسی، تاریخ، علوم حکمرانی ، تاریخ، جغرافیا ، روان شناسی، اقتصاد و سایر رشته های علوم اجتماعی و انسانی بدست آید در زمره علوم اجتماعی آب قرار می گیرد. این علوم هستند که قادرند ابعادی بسیار مهم از مساله آب را تحلیل کرده و در پایدار سازی این منبع حیاتی کمک کنند.
سوال مهم این است که چرا نپرداختن علوم احتماعی به آب و انخصار این منبع در حیطه علوم فنی و مهندسی را غفلتی بزرگ باید تلقی کرد.
سه پاسخ کلان می توان به پرسش فوق داد . پاسخ اول آن است که مدیریت و پایدار سازی منابع آب بشدت تحت تاثیر (سیاست اجتماعی ) است . سیاست اجتماعی مجموعه سیاست هایی را شامل می شود که هدف آنها معطوف به روابط گروه های اجتماعی و کیفیت زندگی آنها در جامعه است و از همین روست که مواجهه جامعه با مقولاتی نظیر فقر ، آسیب های اجتماعی، مهاجرت، گروه های قومی، جمعیت های آسیب پذیر و اقشار اجتماعی نظیر زنان ، جوانان و سایر.. گروه های اجتماعی در زمره سیاست اجتماعی قرار می گیرد. آب مستقیم و غیر مستقیم بر کیفیت زندگی هر یک از این گروه ها موثر است .
آب ماده اولیه تولید و موثر بر فقر است . دسترسی به خدمات مرتبط با آب بر همه گروه ها وبالاخص گروه های اسیب پذیر اجتماعی موثر است . شیوه و میزان مصرف آب نیز همه گروه های اجتماعی و سلامت ، انسجام و کیفیت زندگی کل جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد . آب بی گمان بخشی از موضوع سیاست اجتماعی است .
پاسخ دوم آن که آب به مثابه محصولی اقتصادی ، اگرچه تابع سیاست های اقتصادی است اما هر سیاست اقتصادی در قبال آب ، مولد تاثیرات اجتماعی است و همین امر اقتصاد اجتماعی آب را تشکیل می دهد .هر سیاستی در قبال تعرفه های آب ، توزیع سرمایه گذاری ها ، اقدام به ایجاد سازه های آبی، تخصیص های آب و سایر اقداماتی که توسط بخش های فنی و اقتصادی حوزه آب صورت می گیرد، در ارتباط مستقیم با جامعه و تاثیرات ناشی از آن است.
اقتصاد اجتماعی آب به سرعت به زبان سیاست ترجمه می شود و ماهیت سیاسی آن نظام های تصمیم گیری را تحت تاثیر قرار می دهد. توجه به نظام قسمت گزاری آب در ایران شاید بیش از هر چیز دیگری بعد اجتماعی اقتصاد آب را نشان دهد.
پاسخ سوم آن که آب و مدیریت منابع آب با عنصر بسیار مهم سیاست و حکمرانی در امیخته است. نظام های حکمرانی آب هستند که حیطه اختیارات و وظایف ذی نفعان آب را مشخص کرده ،روابط میان مراجع اقتدار در نظام تصمیم گیری در باره آب را مشخص می کنند و مهم تر ان که اقتصاد و سیاست اجتماعی آب نیز بشدت تحت تاثیر همین عنصر حکمرانی و سیاست آب است. آب همواره معقوله ای سیاسی و مرتبت با حکمرانی بوده اما سیطره نگاه فنی در چند دهه گذشته و باور بیش از اندازه به فن اوری و قابلیت های آن ،دانش سیاسی و حکمرانی در باره آب را تحت تاثیر قرار داده و سبب غفلت از آن شده است. سیاست و حکمرانی آب است که پدیده هایی نظیر بی اعتمادی ، رقابت های مخرب برای برداشت از آبخانها ، تراژدی کالاهای عمومی ، فاسد در مدیریت منابع آب و بسیاری عوامل مهم و تاثیر گذار بر مدیریت این منابع را رقم می زند.این ها فقط سه پاسخ کلان به رابطه آب و علوم اجتماعی هستند .
مقوله علوم اجتماعی آب را می توان به عرصه های دیگری نظیر تاریخ آب ، روانشناسی ، اقتصاد سیاسی و سایر رویکردها و رشته های علوم اجتماعی در قبال آب هم گشترش داد.فهم ما از مشکلات و مسائل منابع آب ایران بدون درکی میان رشته ای و واقعا متاثر از علوم اجتماعی بهبود نخواهد یافت. مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی وزارت نیرو درست با هدف گسترش دادن فهم اجتماعی همه جانبه از منابع آب و فرایندهای مرتبط با آنها ایجاد شده و در پی تعمیق فهم بین رشته ای و چند رشته ای از آب است . بدیهی است در کشوری که آب به مدت چندین دهه هم چون مقوله ای غیر اجتماعی تحلیل شده و برمامه ریزی ها معطوف به وجوه فنی و حداکثر اقتصادی و محیط زیستی آب بوده است، پیش برد چنین رویکردی با دشواری های زیادی روبرو خواهد بود اما گام برداشتم در این مسیر مستلزم مشارکت همه تخصص ها و متخصصان ، و بالاخص کسانی است که باور دارند باید برای مساله آب در ایران کارهای جدی امجام داد، تصمیم های سخت گرفت و از مسیر های پیموده شده و منجر به ناکار امدی دست کشید.
نویسنده: محمد فاضلی / نشریه آب و توسعه پایدار