جنگلهای ایران (دکتر محمد فتاحی)

 جنگلهای ایران

جنگلهای ایران با وسعت ۱۲.۴ میلیون هکتار بر اساس نظریه مبین و ترگوبوف در چهار ناحیه رویشی و بر اساس د ید گاه دکتر جوانشیر در پنج ناحیه رویشی زیر قرار دارند.

۱ – ناحیه هیرکانی یا جنگلهای مرطوب

۲ – ناحیه ارسبارانی یا جنگلهای نیمه مرطوب

۳ – ناحیه زاگرسی یا جنگلهای نیمه خشک

۴ – منطقه ایران و تورانی:

که خود یه دو زیر منطقه تقسیم می گردد.

                   کوهستانی با جنگلهای خشک

                   جلکه ای یا جنگلهای بیابانی

۵ – ناحیه خلیج و عمانی یا جنگلهای خشک سوبتروییکال

از بین مناطق پنج گانه بجز منطقه هیرکانی بقیه مناطق در محدوده جنگلهای خارج از شمال سازمان جنگلها و مراتع قرار دارد. ویکی از مهمترین این مناطق ناحیه رویشی زاگرس است.

مشخصات کلی ناحیه زاگرس

– ناحیه رویشی زاگرس از شمال غربی ایران آغاز و تا جنوب شرقی فارس ادامه دارد. این ناحیه بین ۲۹ تا ۳۶ درجه عرض جغرافیایی و ۴۴ تا ۵۴ درجه طول جغرافیایی با طول   بالغ بر ۱۱۵۰ کیلومترو با عرض متوسط ۷۵ کیلومترقرار دارد.

آب و هوا ی زاگرس غالبا تحت تاثیر چند مرکز پر فشار زمستانه و کم فشار قرار دارد. بیشترین میزان بارندگی( ۴۵۰ تا ۸۵۰ میلیمتر ) در نواحی غربی و در مقابل بخش شرقی آن از ریزشهای کمتری( ۳۰۰ تا ۴۵۰ میلیمتر ) برخوردار می گردد. اما پراکنش آن نامناسب و خارج از فصل رویشی است. طول دوره خشکی بین ۴ تا ۶ ماه متغیر و خشکی فیزیکی در طول فصل رویشی غالبیت دارد. حداقل و حداکثر درجه حرارت بین ۳۰– تا ۴۵ + درجه سانتیگراد است(۵). اقالیم در این ناحیه از شمال غربی به سمت جنوب با مرطوب و نیمه مرطوب آغاز و به نیمه خشک تا خشک خاتمه می یابد.

مهمترین تیپهای خاک موجود در زاگرس عبارتند از ورتی سولها، مولی سولها، اینسپتی سولها و آنتی سولها. سنگ مادر بیشتر این خاکها آهکی نرم و یا سخت است(۸) و مهمترین فاکتور خاکسازی در زاگرس پستی و بلندی است.

– ناحیه رویشی زاگرس از شمال غربی ایران آغاز و تا جنوب شرقی فارس ادامه دارد. این ناحیه بین ۲۹ تا ۳۶ درجه عرض جغرافیایی و ۴۴ تا ۵۴ درجه طول جغرافیایی با طول   بالغ بر ۱۱۵۰ کیلومترو با عرض متوسط ۷۵ کیلومترقرار دارد.

آب و هوا ی زاگرس غالبا تحت تاثیر چند مرکز پر فشار زمستانه و کم فشار قرار دارد. بیشترین میزان بارندگی( ۴۵۰ تا ۸۵۰ میلیمتر ) در نواحی غربی و در مقابل بخش شرقی آن از ریزشهای کمتری( ۳۰۰ تا ۴۵۰ میلیمتر ) برخوردار می گردد. اما پراکنش آن نامناسب و خارج از فصل رویشی است. طول دوره خشکی بین ۴ تا ۶ ماه متغیر و خشکی فیزیکی در طول فصل رویشی غالبیت دارد. حداقل و حداکثر درجه حرارت بین ۳۰– تا ۴۵ + درجه سانتیگراد است(۵). اقالیم در این ناحیه از شمال غربی به سمت جنوب با مرطوب و نیمه مرطوب آغاز و به نیمه خشک تا خشک خاتمه می یابد.

– مهمترین تیپهای خاک موجود در زاگرس عبارتند از ورتی سولها، مولی سولها، اینسپتی سولها و آنتی سولها. سنگ مادر بیشتر این خاکها آهکی نرم و یا سخت است(۸) و مهمترین فاکتور خاکسازی در زاگرس پستی و بلندی است.

ناحیه رویشی زاگرس ۲۰% خاک کشورو۱۰ استان با جمعیتی بالغ بر ۱۵ میلیون نفررا در بر می گیرد . غنای گونه ای آن بین ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ گونه و ۷ تا ۱۰ درصد گونه های آن اندمیک و کمیاب هستند. بالغ بر ۱۵۰گونه درختی و درختچه ای با غالبیت جنس بلوط درمنطقه وجود دارد. سطح این جنگلها در حال حاضر ۵.۲ میلیون هکتار است ولی در گذشته ۱۲۰۰۰۰۰۰ میلیون( ۳،۶) هکتار بوده است. متاسفانه به جز کاهش کمی سطح جنگلها با کاهش کیفی این جنگلها به ویژه زیست توده(Biomas )آنها از ۱۲۵ تن در هکتار( ۳ )در گذشته به ۸ تن در حال حاضر رسیده است. این جنگلها   در بیوم جنگلهای خزان کننده قرار دارند .

زاگرس قلمرو اقوامی چون کردها ،لرها ، بختیاریهاو قشقاییها است که با فرمهای مختلف یکجا نشینی (Sedantair )رمه گردانی (Transhumance) نیمه کوچ نشینی ( ٍsemi nomadisme ) و کوچ نشینی (Nomadisme ) با دامداری باز و سنتی کم بازده و فراوان و ساختار اقتصادی کاملا وابسته به عرصه های جنگلی و چرای زود رس و دیر رس در ۷ تا ۹ ماه از سال و متاسفا نه فزونی بیش از حد جمعیت انسانی و دامی بیش از حد(درحدود ۵۰ درصد دام کشور) در شرایط حادی قرار دارند .

زاگرس در کل منطقه ای کوهستانی و سرد سیر است. مهمترین رودخانه های کشور همراه با ۳۰ درصد کل نزولات ، ۴۰ درصد آبهای جاری دراین منطقه قرار گرفته وحضورا بیش از ۵۰ سد ساخته شده یا در دست احداث دراین منطقه نیز بسیار مهم و قابل توجه است. بدلیل عدم توسعه صنعتی در این ناحیه و در نهایت بهر ه برداری بیش از حد از این منابع ، شرایط اکولوژیکی جنگلهای آن شکننده شده و آثار فرسایش خاک ، کاهش عمق و حاصلخیزی خاکهای آن و طغیان بعضی از حشرات و جانوران منجر به توسعه آفات و امراض گیاهی در غالب نقاط گردیده است.

اداره جنگلها در این منطقه به صورت بسیار کمرنگ از سال ۱۳۲۷ به بعد شروع و تا سال ۱۳۴۲ عمومیت یافت اما فاقد سیاست، استراتژی و هدفهای مناسبی بود. سابقه طرحهای مدیریت جنگل از سه دهه گذشته در جهت ساماندهی هر چه بیشتر این مناطق آغاز و روند پویایی آن همچنان ادامه دارد.

سابقه طرحهای جنگلداری در زاگرس

سابقه   اداره جنگل در ایران به حدود سال ۱۲۰۰ شمسی بر می گردد(۲). تا قبل از این تاریخ اداره منابع طبیعی کشور فاقد ارگان رسمی جهت اداره و بهره برداری بود اولین هسته اداره جنگلها در ایران به سال ۱۲۹۹ شمسی بر می گردد. تا قبل از سال ۱۳۴۱ جنگلها در ایران دارای مالکیت دولتی و خصوصی بود، در این مقطع زمانی هیچگونه قانون و سیاست مشخصی   برای بهره برداری (به جز سیستم فئودالی) وجود نداشت(۶،۹،۱۰). در سیستم فئودالی هرچند که قطع و برداشت بی رویه از جنگلها رواج داشت، .اما بیشترین بهره برداریها از جنگلهابوسیله شرکتها و بازرگانان روسی ، انگلیسی ، فرانسوی و سوئدی که از قبل آغاز شده بود همچنان از درختان پر ارزشی مانند شمشاد ، گردو ، پلت ، بلوط ،ملچ و آزاد ادامه داشت. ( ۶)

از سال ۱۳۴۱ به بعد کلیه جنگلها ملی اعلام شدند( ۶) و آیین نامه اجرایی آن در سال ۱۳۴۲ مصوب گردید. در ماده ۱۱ این قانون طرح جنگلداری در قالب برداشت چوب یا قطع درخت بود. در سال ۱۳۴۹ بخشهایی از مناطق جنگلی و جلگه ای در شمال کشور به غیر جنگلنشینان واگذار می شود. در سال ۱۳۵۸ هر چند سیاست واگذاری اجرای طرحهای جنگلداری آغاز می گردد اما چون تغییری در بافت سنتی جنگلنشینان را فراهم نمی نماید شدت تخریب جنگلها همچنان ادامه می یابد. در طی سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۹ سیاست تغییر دامداران ساکن در جنگلهای شمال به خارج از جنگل آغاز ولی بعد از گذشت بیش از یک دهه همچنان در گیر مسایل مختلف بود( ۶). در جنگلهای خاج از شمال و به ویژه جنگلهای زاگرس عرصه جنگلها به چراگاه دامداران مبدل شده است.

اما سابقه طرحهای مدیریت جنگل درایران به چهار دهه قبل و در زاگرس به استناد منابع موجود به سه دهه قبل بر می گردد (۶، ۷،۱۲ ).

با توجه به سابقه ذکر شده مدیریت جنگلهای زاگرس به اوایل دهه ۱۳۵۰ بر می گردد( ۸ ). در این فاصله زمانی ۱۳۵۰ تا۱۳۸۰ شاهد تغییرات زیر در جهت هر چه بهتر شدن مدیریت جنگلها بوده ایم که به ترتیب عبارتند از:

۱ – مقطع قبل از دهه ۱۳۵۰ تا این زمان علی الرغم اینکه ۱۰ سال از ملی شدن جنگلهای کشور می گذرد ولی فاقد هر گونه منابع مستند دال بر اداره جنگلها به روشهای اصولی و علمی هستیم (۱،۲،۸). در این مقطع زمانی بهره برداریها از جنگلها توسط مردم جهت تهیه ذغال ، چوب سوخت ، تبدیل اراضی جنگلی به زراعی و باغی ، چرانیدن دام در عرصه های جنگلی و بهره برداری از محصولات اصلی و فرعی جنگلها یا بامجوز دولتی جهت تهیه ذغال برای مناطق غیر جنگلی همجوار و شهرهای بزرگ با شدت فراوان ادامه داشت. ازآن جمله می توان به قطع یکسره جنگلهای میمند یاسوج( استان کهکیلویه و بویر احمد ) در سال ۱۳۳۴ به منظور تبدیل به ذغال که امروزه به جنگل شاخه زاد تبدیل گردیده است، اشاره کرد( ۱ ).همچنین اجرای همین شیوه در استانهای آذر بایجان غربی (سردشت)، کردستان( مریوان )، کرمانشاه، ایلام ( طرح ذغال گیری هیانات در سال ۱۳۴۲ در سطح ۲۰۶۸ هکتار)، چهار محال و بختیاری ( طرح ذغال گیری منج در سال ۱۳۴۷ در سطح ۴۷۲۰ هکتار)، فارس و غیره ذغال گیری بدون مجوز و با مجوز با پرداخت بهره مالکانه انجام می شده است. در واقع اگر طرحی در فاصله زمانی ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۱ انجام شده صرفا طرحهای ذغالگیری بوده است.

۲- مقطع زمانی دهه ۱۳۵۰تا ۱۳۸۰ شاهد پویایی و تغییرات وسیعی در جهت برنامه ریزی اصولی برای مدیریت جنگلها در زاگرس بوده ایم.که به ترتیب عبارتند از:

۱-۲- در اوایل دهه ۱۳۵۰ اولین طرحهای جنگلداری به منظور سامان دادن به شرایط نا معقول گذشته در قالب طرحهای جنگلداری قرق و احیا در چند استان جنگلی زاگرس آغازگردید(۱،۷). این روند تا آغاز انقلاب اسلامی ادامه و بیش از ۳۰ فقره طرح در سطح بیش از ۴۰۰۰۰۰ هکتار ادامه یافت. هدف این طرح قرق کامل منطقه و اجرای عملیات احیا’ در نقاط خالی جنگل از طریق کشت مستقیم و غیر مستقیم بود.

۲ – ۲ – طرحهای قرق و احیا’ به دلیل در تعارض بودن با منافع ساکنان که غالبا دامدارن سنتی با تعداد زیاد دام و چرای مستقیم در عرصه های جنگلی بود با شکست روبرو شدند، هرچند ادامه این نوع طرحها تا سال ۱۳۶۸ در استانهای آذربایجان غربی، کرمانشاه، لرستان، چهار محال و بختیاری،کردستان و کهکیلویه ادامه داشت. این امر سبب شد تا کارشناسان سازمان جنگلها و مراتع کشور طرحهای جنگلداری جامع تری را با گنجانیدن مسایل اجتماعی و اقتصادی ، مرتع ، حفاظت خاک و آبخیزداری از بعد از انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۷۵ دنبال نمودند( ۱، ۳، ۷،۸). اما به همان سرنوشت طرحهای قرق و احیا تبدیل شد زیرا درآمد کم ساکنان، توان بالقوه کم عرصه به دلیل واقع شدن در مناطق نیمه خشک با بارندگی در فصل غیر رویشی، خشکی فیزیکی هوا، دامداری باز و سنتی در ۷ تا ۹ ماه از سال و نهایتا کمبود سوخت فسیلی و از همه بدتر افزایش روز افزون جمعیت انسانی و دامی، طرحها با موفقیت چندانی همراه نشدند(۹،۱۰).

۳ – ۲ – از سال ۱۳۷۵ لغایت ۱۳۸۰ طرحهای مدیریت منابع جنگلی در سطح ۱.۸۴ میلیون( ۱۳) با جامعیت بسیار بیشتر (۸) از گذشته و شناخت کاملتری از وضع موجود شامل: مطالعه فیزیوگرافی و توپوگرافی ، هواشناسی ، زمین شناسی و خاکشناسی ، جنگل ، مرتع ، حیات وحش ، هیدرولوژی ، مسایل اجتماعی و اقتصادی سپس تلفیق و سنتز مطالعات پایه و تهیه پروژه های اجرایی در زمینه های مختلف مانند : پروژه های اقتصادی نمودن طرح های مدیریت منابع جنگلی( درختکاری ، کشت علوفه ، باغداری ، کشاورزی ، شیلات و …)، پروژه های حفاظت آب و خاک ، دامداری ،حفاظت و حمایت و … با زمان بندی اجرایی و توجیه اقتصادی و تراز مالی در سطوح ۱۰۰۰۰ هکتاری که چندین روستا را در بر می گرفت، دنبال گردید.

اما به دلیل گستردگی سطح مورد مطالعه ، اجرا توسط دولت و تا حدودی یکسویه و یکطرفه بودن طرحها بدون دخالت دادن ساکنان هرچند طرحهای تهیه شده بهتر از طرحهای سابق بود اما در عمل با استقبال عامه مواجه نشد.

۴ – ۲ – با توجه به ضعفهای موجود در فاز ۳ – ۲ – شرح خدمات جدیدتری در دست تهیه است که مراحل پایانی خود را طی می نماید . بر اساس این الگو:

از حجیم شدن و گستردگی طرحها کاسته خواهد شد و طرح در محدوده یک سامان عرفی ( روستا محور توسعه ) تهیه خواهد شد(۷).

– طرح در نقاطی که ساکنان آمادگی بیشتری برای اجرا دارند شروع خواهد شد.

طراحی و تهیه طرح با همکاری دستگاه اجرایی و ساکنان ذینفع(۷) و به ویژه شوراهای اسلامی روستا به دور از تنشهای فی مابین روستاهای مجاور تهیه و توسط ساکنان ( عرفها )اجرامی گردد.

برای اجرای پروژه های سرمایه بر، دولت تقبل هزینه های اولیه را برعهده خواهد گرفت تا زمینه برای اجرای پروژه های کوچک تر که باید در جهت اقتصادی شدن پروژه ها و بالا بردن در آمد ساکنان از طریق دادن تسهیلات بانکی ایجادگردد.

حفاظت، احیا ، توسعه و بهره برداری از جنگل به دور از کشیدن سیم خاردار(۷ ،۸) و گماردن قرقبان یا نگهبان صرفا توسط ساکنان دنبال خواهد شد.

دستگاه اجرایی صرفا در هدایت ، نظارت و ارزشیابی مناطق مورد اجرا دخالت خواهند کرد.

بحث و نتیجه گیری :

مد یریت جنگل در زاگرس به سه دهه قبلبر می گردد(۱،۲،۸). در این فاصله زمانی تلاشهای گسترده ای جهت تهیه طرحهای جنگلداری مناسب آغاز و این پویایی در طی سه دهه گذشته تا کنون ادامه دارد.

هرچند از سال ۱۳۲۷ به بعد به صورت جزیی تشکیلات جنگل(۱،۲) به مناطق خارج از شمال کشور کشیده می شود و تا سال ۱۳۴۱ تقریبا در غالب مناطق زاگرس ادارات جنگلداری شکل گرفته است، اما فاقد برنامه ای مدون برای حفاظت و احیای جنگلهای زاگرس هستند. رویهمرفته تا قبل از سال ۱۳۵۱ طرحهای ذغالگیری صورت می گرفته است. اولین حرکت جهت حفاظت و احیای (۱،۸) جنگلهای زاگرس از اوایل دهه ۱۳۵۰تحت نام طرحهای قرق و احیا توسط دولت آغاز شد.

این روند تا سال ۱۳۸۰ همچنان با تغییرات جزیی و نسبتا کاملتر از گذشته ادامه داشته است. اما در طی این سه دهه تغییرات حاصله صرفا در جهت تهیه طرحهای جنگلداری با دیدگاه دولتی به دور از مشارکت فعال مردم شکل گرفته است. هرچند در مقطع ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۰ دیدگاه به نسبت گذشته تغییراتی را به دنبال داشته اما در عوض تهیه طرح سنگین تر از گذشته شده است و از لحاظ عملکرد تا حدی با طرحهای گذشته مشابه بوده است.

در یک مقایسه اجمالی می توان گفت که در طی سه دهه گذشته طرحهای دولتی و با نظر کارشناسان یا شرکتهای مشاوره ای ، به صورت متمرکز   با برنامه ریزی از بالا به پایین ، غالبا تک بعدی، با بوروکراسی شدید در ابعاد کلان به طور متوسط ۱۰۰۰۰ هکتار بدون توجه به دیدگاه جنگلنشینان .، اجرای کمرنگ پروژه ها   ودرنهایت رها کردن پروژه ها و باقی ماندن سیم خادار و از بین رفتن آن بعد از چند سال انجام شده است . بنابراین به طور دایم بین حافظان این منابع ( دولت ) و استفاده کنندگان از این منابع تضادی دیرینه با فاصله ای به نسبت عمیق وجود داشته است.

نتیجه اینکه برای دست یابی به نتایج ملموس تر و بهتر از گذشته با درک و آگاهی بر روند گذشته و تحلیل آن و استقرار شوراهای اسلامی در غالب مناطق جنگلی و شعار دولت مبنی بر کاهش نیروی انسانی در بخش دولتی و تقویت تعاونیها و نهادهای برخواسته ازقانون اساسی باید تغییرات زیر در تهیه و اجرای طرحها آغاز گردد تا دوگانگیهای موجود جای خود را به محیطی تحمل پذیر با برآیندی ملی در جهت توسعه پایدار رهنمود سازد(۱۲) .

۱ – سیستم مدیریت متمرکز فعلی (۱۲) با خصوصیات برنامه ریزی از بالا به پایین ، تک بعدی و یکسو نگر جای خودرا به سیستم غیر متمرکز با برنامه ریزی از پایین به بالا با حضور لایه ها و طبقات ذینفع در سطوح میانی مدیریت، کاستن بوروکراسی با اطلاع رسانی بهتر از گذشته و با حضور کامل و مشارکت جنگلنشینان و بهره برداران واقعی، با تهیه طرح در سطح سامانهای عرفی، برنامه ریزی ، اجرا ، حفاظت و بهره برداری با حضور شوراهای اسلامی انجام گیرد.

۲ – در واقع دولت نقش سیاست گذاری در ابعاد ملی ، هدایت و نظارت را اعمال و جنگلنشینان اجرا، حفاظت و بهره برداری معقول را به استناد طرحهای تهیه شده دنبال نمایند. درضمن در نقاطی که به دلیل فقر اقتصادی و یا بیلان منفی مالی ساکنان، توانایی لازم را ندارند دولت با سرمایه گذاری در سازه های سرمایه بر و اقتصادی کردن منطقه و نهایتا بالا بردن درآمد ساکنان باید اقدام نماید.

۳ – تا زمانی که ساختار اقتصادی و اجتماعی ساکنان ارتقا داده نشود و به همین سبک ادامه یابد هیچ امیدی به حفاظت و احیای این منابع با توجه به اهمیت استراتژیک این گستره عظیم نخواهد رفت.

منابع مورد استفاده :

۱ – ابراهیمی ، مرتضی ، ۱۳۷۸ ، تجارب سازمان جنگلها و مراتع کشور در زمینه جنگلهای خارج از شمال کشور

۲ – جوانشیر کریم، ۱۳۷۸، تاریخ علوم منابع طبیعی ایران ، وزارت کشاورزی و فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

۳ – جوانشیر و همکاران، ۱۳۷۳، منابع طبیعی و توسعه پایدار

۴ – سیمای عمومی زاگرس ، همایش ملی زاگرس ، ۱۳۷۵ ، دفتر مطالعات و هماهنگی سازمان جنگلها و مراتع کشور

۵ – طرح جامع آب کشور ، ۱۳۶۷ ، وزارت نیرو

۶ – فتاحی ، محمد، ۱۳۷۳ ، بررسی جنگلهای بلوط زاگرس ، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع

۷ – فتاحی ، محمد، ۱۳۷۹ ، شرح خدمات مدیریت منابع جنگلی زاگرس ، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع

۸ – فتاحی و همکاران ، ۱۳۷۹ ، مدیریت جنگلهای بلوط زاگرس ، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع

۹ – فتاحی ،محمد ، ۱۳۷۹ ، استراتژی مناسب جهت جلوگیری از سیر نزولی   جنگلهای زاگرس، مجموعه مقالات همایش ملی زاگرس – خرم آباد

۱۰- فتاحی ،محمد ، ۱۳۸۰ ، علل تخریب پوششهای گیاهی و راهکارهای مناسب برای جلوگیری از ادامه آن ، دومین اجلاس بین المللی جنگل و صنعت

۱۱- فتاحی ،محمد ، ۱۳۸۰ ، مقایسه رشد و نمو نهالهای بنه در دو بخش دولتی و نمونه مردمی در استان کرمانشاه ، دومین همایش ملی بنه

۱۲- مخدوم ، مجید ، ۱۳۷۴ ، آمایش سرزمین، انتشارات دانشگاه تهران

۱۳– آقازمانی ، جمشید ، ۱۳۸۱، استراتژی مدیریت پایدار جنگلهای زاگرس ، دفتر جنگلهای خارج از شمال

مطلب ارسالی از: آقای دکتر محمد فتاحی