در گزارش فعلی وضعیت کیفیت محیط زیست ایران در رده ۱۳۲ بین ۱۴۶ کشور قرار دارد
لیست و یا فهرستی از مسائل و معضلات منجر به سقوط وضعیت محیط زیست کشور طی چند دهه گذشته ارائه شده که عمده آن مسائل معطوف به مشکلات اقتصادی، اجتماعی، نبود فرهنگ زیست محیطی در مردم و ضعف توانایی های مدیریتی در عرصه محیط زیست در سطح کلان می باشد.
شاخص های توسعه پایدار از منظر نهادهای بین المللی همراه با شاخص های زیست محیطی توسعه پایدار و رفتارهای همسو با توسعه پایدار در زندگی روزانه به عنوان فعالیت های بسیار مؤثر برای ایجاد دنیای پایدار ارائه شده اند. این رفتارها شامل نحوه حمل و نقل، استفاده از انرژی، مصرف آب و غذا و جلوگیری از توسعه و پخش منابع آلاینده می باشند. طی سال های ۱۹۹۲، ۱۹۹۷، ۲۰۰۲ و بالاخره ۲۰۰۵ سازمان ملل از کلیه کشورها درخواست تهیه برنامه و استراتژی ملی توسعه پایدار نموده که این موضوع تاکنون در کشور ما تحقق پیدا نکرده است.
بحران های زیست محیطی کشور شامل آب و خشکسالی به علاوه آلودگی های آب و خطرات، فصل دوم گزارش را شامل می شود. آلودگی های هوا و نتایج آن بر سلامت مردم و افزایش غلظت گازهای گلخانه ای و اثرات آن بر گرم شدن کره زمین در جهان و در ایران، تأثیر مثبت جنگل ها همراه با روش های مقابله با کنترل گرمایش کره زمین در فصل بعد بررسی شده است.
فرسایش خاک در فصل چهارم گزارش مطرح شده و کلیه جنبه های بسیار نگران کننده آن شامل دارا بودن مقام نخست فرسایش خاک در جهان (سالیانه نزدیک به دو میلیارد تن)، تبعات دیگر آن، ایجاد سیلاب های بسیار خطرناک، رسوب گیری و پر شدن سریع سدها، عدم جبران و تأمین منابع آبهای زیرزمینی به دلیل کاهش پوشش های جنگلی و گیاهی و افت حاصلخیزی خاک های کشاورزی را می توان نام برد.
از دیگر عوارض فرسایش خاک، افت سطح آبهای زیرزمینی، نشست زمین، جنگل تراشی و از بین بردن پوشش گیاهی و پدیده بیابانزائی میباشد. گسترش بیابان و خشکسالی از طرف دیگر تأثیرات فاجعهبار بر توسعه پایدار دارد. از دیگر عوارض محیطی بر خاک، ورود انواع آلاینده ها مخصوصاً مواد نفتی به آن و همچنین ورود مواد هیدروکربوری به سواحل و آبهای خلیج فارس و دریای خزر بوده که باعث بروز و عوارض منفی آن بر آبزیان و انسان ها شده است.
فصل پنجم گزارش مروری بر وضعیت چالش آمیز محیط زیست ایران میباشد. در سال ۱۹۷۲ و برای بررسی وضع تالابهای جهان به دعوت رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران و با حضور رؤسای ۱۸ کشور پیشرو در مسائل زیست محیطی کنفرانسی در رامسر برگزار شد. نخستین کنوانسیون محیط زیست جهان برای حفاظت از تالاب ها به نام کنوانسیون رامسر نامگذاری شد و از میان ۸۶ تالاب با ارزش بینالمللی ایران، ۲۲ محل یا سایت در این کنوانسیون ثبت شدند. کنوانسیون رامسر الحاقی های هم به نام لیست مونترو دارد که سایت های تالابی در آستانه انقراض در آن درج شده و متأسفانه ایران با ۷ سایت تالابی به همراه یونان در صدر این لیست قرار دارند. وضعیت فعلی برخی از معروفترین تالابهای ایران به طور مفصل در گزارش آمده است.
مسائل و معضلات دریاچه ارومیه و روند رو به تخریب کامل آن به دلیل جلوگیری از ورود آب رودخانه های مربوط به آن در گزارش آورده شده است. مسائل و مشکلات دریای خزر و وضعیت محدود بودن آن بین کشورهای محصورکننده شامل مسائل محیطی، آلاینده ها و حیات موجودات آبی آن شامل ماهیان خاویاری و فک های آن در این قسمت ارائه شده است.
جنگل و وضعیت آن در گذشته و حال و طبقه بندی فعلی آن و تأثیرات و نقش شگرف آن در ارتقاء کیفیت محیط زیست در صفحات انتهایی گزارش آمده است. کاهش ۵۰ درصدی مساحت جنگلها در سی سال گذشته و به دنبال آن جنگل زدائی های برنامه ریزی شده در جای جای جنگل های اندک باقیمانده، برای غارت چوب و سپس زمین توسط عوامل خصوصی و یا دولتی ارائه شده است، در حالی که اکثر جنگل های باستانی این کشور در حال غارت و نابودی کامل قرار دارند. کشور چین در یک دوره بیست ساله قریب به ۴۷ میلیون هکتار جنگل مصنوعی و جدید به وجود آورده است. پوشش جنگلی چین تا سال ۲۰۵۰ قرار است به ۲۸ درصد برسد.
گذشته از حیوانات در حال انقراض مندرج در گزارش قبل تعداد دیگری از گربه سانان شامل پلنگ، سیاهگوش، گربه پالاس و گربه کاراکال مطرح شده اند. به علاوه سنجاب ایرانی، شاه روباه، روباه ترکمنی، روباه شنی، گاو دریایی و شاه بوف یا جغد شاخدار تعداد دیگری از موجودات در خطر انقراض در ایران می باشند که در گزارش آمده است.
گزارش با معرفی بلیه ای به نام ریزگردها و نتیجه گیری و جمع بندی گزارش، خاتمه می پذیرد.
نتیجه گیری :آنچه در این گزارش آمده است تصویری دردناک و یا به زبانی دیگر وضعیت به کلی ناپایدار محیط زیست کشور را نشان میدهد. بدون قصد بزرگنمایی مسئله به دلایل مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و غیره به نظر میرسد که کل امکانات و زیربناهای زیستی و یا اکوزیستی کشور ما در معرض تهدید خطرهای بزرگ، غارت منابع و یا نابودی کلی قرار دارند. موارد معدودی در زیر به عنوان نمونه ارائه میشوند:
یکی از معضلات اصلی زیست محیطی کشور مسئله کمبود آموزشهای زیستمحیطی و فرهنگسازی های عمومی از طریق رسانه های عمومی و یا از طریق آموزشهای دوران ابتدایی تا دبیرستان بوده است. گروه محیط زیست و انرژی فرهنگستان علوم شاید از پانزده سال قبل تاکنون سعی در اشاعه فرهنگسازی از طریق صدا و سیما و همکاری با وزارت آموزش و پرورش کرده است. همکاریهای اندکی با آموزش و پرورش انجام گرفته ولی صدا و سیما علاقه ای به این موضوع نشان نداده است. ولی سازمان حفاظت محیط زیست در صدد راهاندازی مدارس سبز برای رفع این مشکل است.دریای خزر بنا بر گزارش های UNEP به سمت یک دریای مرده پیش میرود، رودخانه های تغذیهکننده این دریا از طرف تمام کشورهای همجوار حاوی آلاینده های بسیار زیاد بوده به نحوی که از یک طرف محیط دریا به سمت یک دریای مرده سوق داده میشود و از طرف دیگر رودخانه های آلوده و تخریب شده دیگر پذیرای ورود و تکثیر ماهی های رود کوچ یا آنادروم نیستند. بنابراین میتوان به دلایل سقوط تولید و تکثیر ماهیان خاویاری و دیگر گونه های ماهیان در این دریا پی برد.دریاچه ارومیه به دلیل سدسازی های کامل بر روی تمامی رودخانه های ورودی به دریاچه لزوماً به سمت تبدیل به یک نمکزار سوق داده می شد و می توان به زودی سرچشمه تولید ریزگردهای نمکی در کشور شود. این دریاچه که در سال های اخیر یکی از زیباترین زیستگاه های فلامینگو و سواحل آن مملو از سخت پوست ارتمیا بود در حال حاضر با بزرگترین فاجعه دوران چند میلیون ساله حیات خود روبرو شده و امکان ادامه حیات از این پهنه آبی بی نظیر سلب شده بود. ولی در دو سال اخیر اقدامات کمیته احیاء و دریاچه به نظر مفید بوده و احتمال احیای مجدد آن می رود.نرخ فرسایش خاک در کشور ما طبق گزارش سازمان خوار و بار جهانی در حدود %۳۶ از کل زمینها و یا %۶۰ از خاکهای کشاورزی ایران را شامل میشود. مقدار یا نرخ فرسایش سالیانه در ایران در محدوده ۳۵-۳۰ قرار می گیرد که بیش از دو برابر نرخ فرسایش خاک در کشورهای اروپایی و یا آمریکای شمالی میباشد. دلایل نرخ بالای فرسایش خاک در کشور کاهش پوشش گیاهی یه دلیل چرای بیش از حد در زمینهای مرتعی یا جنگلی و جنگل زدایی در آن بوده است. خاکهای شسته شده از یک طرف باعث کاهش و افت محصولات کشاورزی شده و از طرف دیگر باعث پر شدن سدها و یا تالاب های کشور میشوند. چرای بیرویه و بیش از استاندارد دام در کوهپایهها و یا مناطق جنگلی و غیره باعث از بین رفتن پوشش گیاهی در مناطق مربوطه شده و بارندگی ها در این مناطق به عوض احیاء و تامین سفره های آبهای زیرزمینی غالباً به صورت سیلهای بنیانکن به راه افتاده و باعث خسارتهای شدید به نواحی اطراف شده و این موضوع همراه با نیاز روزافزون تولیدات کشاورزی و بهره برداری های بیش از اندازه از منابع آبهای زیرزمینی و کاهش فشار آب این منابع از طرف دیگر باعث افت و فرو نشست زمین های کشاورزی در نقاط مختلف کشور شده است.وضعیت حمل و نقل در شهرهای بزرگ کشور فاجعه آمیز است. تعداد اتومبیل های در حال عبور و گذر از هر خیابان از تعداد عابران پیاده بیشتر است و روزانه در تهران بیش از هزار دستگاه اتومبیل شماره گذاری میشوند و این ازدحام افسار گسیخته اتومبیل روز به روز بدتر میشود و همراه با آن وقت، آرامش روان و سلامتی مردم در معرض برخورد با تبعات این سیل خانمان برانداز قرار میگیرد. راهکار درمان این مسئله افزایش روزانه تعداد اتومبیل در شهرهای مختلف نیست. این راهکار در ۸۰ سال پیش در آمریکا به کار گرفته شد و آمریکا در سالهای اخیر تا روزی ۲ میلیارد دلار بابت واردات نفت به کشور میپرداخت ما باید برای این ایده برنامهریزی کنیم. احتمالاً راهکار توسعه پایدار استفاده بیشتر از راهآهن شهری و مترو و ترک استفاده بیش از حد از اتومبیل است.نوار بسیار باریک جنگلی در حاشیه جنوبی دریای خزر باقیمانده و میراث ملی بسیار ذیقیمت جنگلهای هیرکانی چند میلیون ساله این کشور است که بدون توجه به اهمیت خارج از تصور آن برای مسائل گوناگون کشور شامل سرچشمه تولید اکسیژن به میزان ۵/۲ تن در هر هکتار از جنگل، بهترین محل برای تأمین و احیاء سفره های آبهای زیرزمینی می باشد. هر هکتار جنگل میتواند ۶۰ تن گرد و غبارهای هوا از جمله ریزگردها را به مثابه جارو کشی آسمان پاکسازی کند.
جنگل ها دارای بهترین امکانات توسعه زیستی رفاهی، توریستی و اقتصادی بوده و به دلیل دارا بودن رطوبت بالا کمکهای شایانی به ریزش های محلی می کنند. جنگل ها زیستگاه های کم نظیری برای امکان رشد و نمو حیات وحش کشور شامل مارال، شوکا، خرس قهوه ای، انواع گونه های قوچ و ………
گزارش پژوهشی دکتر مصطفی سهراب پور متخصص علوم محیت زیست