شناخت و مدیریت ریزگردها و راههای مقابله با آن‌ ( دکتر سعدالله سنگینی)

شناخت و مدیریت ریزگردها و راههای مقابله با آن

مقدمه:
کشور ایران و همسایه غربی آن در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرارگرفته‌اند و بیش از دوسوم مساحت ایران در اقلیم خشک و نیمه‌خشک واقع‌شده است، میانگین بارش سالیانه در ایران نصف میانگین بارش سالانه در جهان است کشور ایران در معرض وقوع پدیده گردوغبار در مقیاس محلی، منطقه‌ای و جهانی قرار دارد. مناطق غرب کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و نزدیکی به بیابان‌های کشورهای مجاور مانند عراق، سوریه و عربستان در معرض سامانه‌های گردوغبار است.
گردوغبار به لحاظ تعریف به ذراتی با قطر کمتر از ۵ میکرون که حاصل فرسایش بادی و بیابان‌زایی بوده و می‌تواند تا مسافت بسیار طولانی جابجا شده و انتقال یابد. از ۴ دهه پیش تاکنون، پدیده گردوخاک در مناطق وسیعی از جهان ازجمله نواحی جنوب غرب آسیا، آسیای مرکزی، جنوب غرب آمریکای شمالی، شمال آفریقا و … که کمربند گردوغبار جهانی گفته می‌شود، به فراوانی دیده‌شده است.
گردوغبار یک فرایند طبیعی خاص مناطق بیابانی و صحراهاست و ناشی از عملکرد بادهای قوی بر سطح خاک بوده و سبب معلق شدن ذرات ریز خاک در فضای نزدیک سطح زمین می‌شود. در سال‌های اخیر، تأثیر عوامل طبیعی همانند خشک‌سالی‌های مداوم، کاهش بارندگی و رطوبت نسبی محیط به همراه تشدید فاکتورهای محیطی نظیر استفاده بی‌رویه از منابع آبی مناطق بیابانی، از بین رفتن نیزارها و وقوع جنگ موجب خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های بیابان‌های شرق عراق و عرصه‌های جنوبی کشورمان و تنک شدن یا از بین رفتن کامل پوشش گیاهی در این مناطق گردیده است. نتیجه چنین وقایعی گسترش شدید گردوغبار که به نام ریز گرد معروف هستند، در بخش‌های غربی، جنوب غربی و مرکزی ایران بوده و توانسته در کوتاه‌مدت اثرات نامطلوبی بر محیط‌زیست، اقتصاد و سلامت ساکنین ۱۷ استان کشور به‌ویژه شهرهای مرزی همانند اهواز، کردستان ، کرمانشاه و … بر جای گذارد. در حقیقت نمایان شدن دوران‌های خشکی و بروز پدیده‌های اقلیمی خاص از یک‌سو و افزایش ناگهانی جمعیت و بهره‌برداری‌های ناصحیح از منابع آب‌وخاک از سوی دیگر سبب تشدید فرسایش بادی و ایجاد بیابان‌زایی در کشور شده است.
تأثیر گردوغبار در تغییرات اقلیمی و زیست‌محیطی و دلایل اهمیت به این پدیده
۱- تاثیر ریز گردها بر اتمسفر
• تغییر در درجه حرارت هوا به علت اثرگذاری در جذب و پراکنش تابش خورشیدی
• تأثیر بر اقلیم به علت اثرگذاری بر تولیدات اقیانوسی
• تأثیر بر تشکیل ابر، بارش و خشک‌سالی به دلیل اثرگذاری بر درجه حرارت و غلظت هستک های تراکم
۲- تاثیر بر زیست کره
• تغییر در پوشش زمین به دلیل دخالت در درجه حرارت و بارش
• افزایش تعداد پلانکتون‌ها در اقیانوس‌ها (ورود مواد غذایی به اقیانوس‌ها)
• تغییر در چرخه مواد غذایی و چرخه بیوشیمیایی زیست بوم خشکی و دریاها
• انتقال سموم، مواد رادیواکتیو جنگی، هاگ‌های بیماری‌زا
۳- طوفان‌های ریز گردی و سلامتی
طوفان‌های ریز گردی به دو دلیل برای سلامتی مشکل‌زا می‌باشند :
۱- اندازه: ذرات خاک موجود در یک ابر ریز گردی با انتقال ابر کوچک‌تر می‌شوند تا اینکه سرانجام آنقدر کوچک خواهند شد که شش‌های ما دیگر قادر نیستند به راحتی آن‌ها را دفع کنند.
۲- قدرت حمل: ریز گردها قادرند ارگانیسمهایی مانند هاگ‌ها، قارچ‌ها، باکتریها، و ویروسها را با خود حمل کنند.
به طور کلی گردو غبار منجر به تغییرات اقلیمی در مقیاس جهانی و محلی، چرخه بیولوژیکی، محیط‌زیست انسان و … می‌شود آئروسل های معدنی حاصل از گردو غبار بر میزان نزولات جوی، تشکیل و خصوصیات ابر اثرگذار و مانع از نفوذ نور خورشید و کاهش تولیدات کشاورزی می‌شود ریز گردها باعث اثر منفی بر تولید و پرورش ماهیان سرد آبی، کاهش تعداد و طول عمر زنبوران، رسوب روی گیاهان مرتعی و کاهش بازده در تغذیه و بیماری دام ها می‌شود
مراحل توسعه و شکل‌گیری طوفان‌های گردوغبار
برای توسعه یا تعدیل طوفان‌های گرد و غبار، بارندگی یک عنصر حیاتی بشمار می‌رود .چراکه رطوبت سطحی زمین، پوشش گیاهی، فرآیندهای هوا دیدگی سنگها و قابلیت سکنی گزینی انسان در یک منطقه، تحت تاثیر بارندگی قرار دارد. حتی مقادیر کوچکی از رطوبت خاک، به شدت فرسایش بادی را محدود می‌کند. طوفان‌های گرد و غبار وقتی به وجود می‌آیند که مجموع بارش سالانه بطور قابل توجهی از بارش نرمال کمتر باشد. آزمایش‌ها نشان میدهد که ریز گردها امروزه بیشتر منشأ تالابی دارند تا بیابانی!درگذشته گردوخاک‌ها در بستر تالاب‌ها و رودخانه‌ها رسوب می‌کردند ولی امروزه به دلیل سدسازی ناپایدار و نابودی میکروکلیماهای مرطوب در مسیر رودخانه‌ها در اثر احداث سدها این ریزگردها به آسمان رفته و احتمالا با تشدید آثار گرمای جهانی و پدیده‌های اقلیمی در سطحی بسیار گسترده پخش می‌شوند.
شکل‌گیری زمانی طوفان‌های گرد و غبار
طوفان‌های گرد وغبار عمدتاً در فصول بهار و تابستان و با توالی کمتری در پاییز و زمستان رخ می‌دهند همچنین بیشترین زمان وقوع این پدیده در فاصله زمانی بعدازظهر تا غروب می‌باشد که برای سلامتی انسان و محیط‌زیست خطرناک بوده و علاوه بر تأثیر سوء در بخش کشاورزی سبب افزایش خسارت به محصولات زراعی و باغی شده و ناپایداری کشاورزی را به همراه دارد. اگرچه اخیراً شاهد افزایش دوره‌های ریز گردی در ایران هستیم ولی نمی توان به‌طور دقیق محاسبه کرد که این ریزگردها چه اندازه منشأ داخلی و چه اندازه منشأ خارجی دارند. اما آنچه در آن تردید نیست این است که ریز گردها عمدتا منشأ داخلی دارند. که این منشاء های داخلی عبارتند از: تالاب‌ها،زمین‌های کشاورزی در مناطق خشک، شخم زدن، فعالیت‌های گسترده خاک‌برداری و جاده‌سازی‌ و چرای مفرط.
کانون‌های انتشار ریز گرد در ایران
الف. کانون‌های داخلی
یکی از کانون‌های تولید و انتشار گردوغبار در داخل کشور، پدیده بادی محلی- فصلی ۱۲۰ روزه در استانهای جنوب شرق ایران(از جمله استان سیستان و بلوچستان) و دامنه‌های کوه های استان های خراسان جنوبی، خراسان رضوی و وجود دو کویر بزرگ در ایران(حاشیه استان های کرمان و یزد) و اراضی بیابانی در جنوب و جنوب غرب می‌باشد. و همچنین فعالیت‌های عمرانی در سطح شهر(ساخت‌وساز، تسطیح، گودبرداری و خاک‌ریزی) از جمله کانون‌های محلی تولید و انتشار گردو غبار در سطح شهرها می‌باشند. منشاء ریز گردهای غرب کشور ناشی از خشک شدن بیش از هشتاد درصد تالاب‌های هور العظیم و هورالحویزه در مرز ایران و عراق است که در طول ۴۰ سال گذشته به دلیل احداث بیش از ۳۲ سد بزرگ بر روی دو رودخانه بزرگ دجله و فرات توس ترکیه و عراق وسعت این مجموعه تالاب‌ها را به یک‌دهم مقدار طبیعی تقلیل داده و سبب افزایش عرصه‌های بیابانی جنوب عراق گردیده است
مهم‌ترین ریز گردهای اتفاق افتاده در ایران
ریز گرد تابستان ۱۳۸۸
در نخستین روزهای تابستان ۸۸، پدیده ریز گرد، ایران را به زیر پرده‌ای از گرد و غبار فروبرد. این وضعیت آسمان در تهران، اهواز و بسیاری از شهرهای مرکزی، جنوبی، و غربی ایران بود. در روز نیز خورشید، از پس لایه ریزدانه‌های مرتفع گرد و غبار، کم‌فروغ دیده می‌شد و ته رنگ آبی در آسمان اطراف آن پیدا بود و قرص خورشید به سفیدی می‌زد.
پدیده ریز گرد معمولاً ضخامتی کمتر از یک کیلومتر را در برمی‌گیرد و اگر هم خیلی شدید باشد، ضخامتش از یکی دو کیلومتر فراتر نمی‌رود؛ اما طوفان ریز گردی که در تابستان سال ۱۳۸۸ چند روزی زندگی عادی در ایران را مختل کرد، از کوه‌های مرتفع زاگرس و حتی رشته کوه سر به فلک کشیده البرز گذشت و کرانه‌های دریای خزر در گیلان را نیز تحت تأثیر قرار داد.
خشکسالی دهه ۸۰ ایران، کشاورزی سنتی و غیر روشمند، چرای بیش از حدّ دام، عدم استفاده از سیلاب‌ها همه دست به دست هم می‌دهند که زمین‌های بارور از میان رفته، و جای خود را به بیابان‌هایی جدید بدهند. پوشش گیاهی به‌ویژه گیاهان بومی مانند خار و خاشاک بیابانی، نقش بسیار مهمی را در تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از تولید ریزگرد ایفا می‌کنند.
ریز گرد ۱۳۸۹
ریز گرد در سال ۸۹ نیز، همان‌طور که بسیاری پیش‌بینی می‌کردند، روی داد. اما این بار حتی از سال قبل هم شدیدتر بود. مناطق غربی ایران و به‌خصوص استان خوزستان، ریز گرد را از همان روزهای آغازین سال ۸۹ دوباره تجربه کردند. اما طولی نکشید که دامنه نفوذ آن بسیار گسترش یافت، تا این‌که در اردیبهشت بیش از نیمی از ایران را دربگرفت و در برخی مناطق نیز با بادهای شدید و باران گل توأم شد. در ماه خرداد محدوده تحت سیطره امواج ریز گرد بازهم گسترش پیداکرد و تقریباً سراسر ایران را پوشاند.
ب. کانون‌های خارجی
به طور کلی در ایران سرچشمه اصلی ریز گرد باد شُمال است. این باد که از خرداد تا شهریور فعال است، در شمال خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق، مانند قیفی به بیابان‌های عراق و سوریه سرازیر می‌شود و تا خلیج فارس و رسیدن به آب‌های آزاد پیش می‌رود. از سال ۱۳۸۵ تاکنون منشاء های فرامرزی جدید اغلب نواحی غرب و جنوب غربی کشور را با فراوانی و شدت بیشتر تحت تاثیر قرار داده اند که منبع آن‌ها کشور عراق و شرق سوریه است هر چند که مناطق دیگر از جمله بخش‌هایی از اردن، کویت و شمال عربستان نیز در ایجاد گرد و خاک بر روی ایران نقش دارند.
عوامل کلی موثر بر ایجاد پدیده گرد وغبار
●شرایط و ویژگی‌های عمومی جوی و تغییرات اقلیمی
●کم‌بارشی و خشکسالی
●مهار آب‌های سطحی
●انحراف مسیر رودخانه‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع آب
●وضعیت زمین و تغییر کاربری اراضی
●دانه‌بندی و نوع خاک
●فقدان پوشش گیاهی منطقه
●میزان رطوبت خاک
●وزش بادهای به نسبت شدید بر روی بیابانهای با خاک نرم و خشک
●حرکت صعودی هوا و انتقال قائم ذرات گرد وخاک معلق
●انتقال ذرات معلق توسط جریانات سطوح فوقانی جو به نقاط دورتر

راهکارهای مقابله با گرد وغبار
لازم به ذکر است پدیده گردوغبار هم مشابه دیگر مخاطرات زیست محیطی، طبیعی بوده و مقابله و مدیریت آن مانند سایر مخاطرات شامل مدیریت ریسک و مدیریت بحران می‌باشد. در چرخه مدیریت بحران‌ساز بروز حادثه، راهکارهای امداد و نجات، بازسازی و جبران خسارات صورت گرفته و به عبارت دیگر تلاشی برای کاهش میزان آسیب‌پذیری و درجه خطرپذیری مردم انجام نمی‌گیرد. در صورتی که در چرخه مدیریت ریسک توجه و تاکید اصلی بر اقداماتی است که قبل از رخداد می‌توان انجام داد و در نتیجه آن، میزان آمادگی مردم افزایش‌یافته، ضریب آسیب‌پذیری کاهش و در نتیجه درجه خطرپذیری کم خواهد شد. البته به هیچ عنوان نمی‌توان مانع بروز رخداد شد ولی در چرخه مدیریت ریسک اگر حادثه‌ای رخ دهد، اتلاف سرمایه انسانی و مالی بسیار کمتر خواهد بود و در صورت لزوم اقدامات موردنیاز برای بازسازی و کمک به مردم نیز اجرا خواهد شد. پس اصول کار مثل سایر مخاطرات طبیعی است. کمبودها و فرصت‌ها باید شناسایی شود و راه کار مناسب ارایه گردد. استراتژی اصلی در این راه کمک به مردم و کاهش میزان آسیب‌پذیری آن‌ها می‌باشد.
راهکارهای مقابله با گرد وغبار:
الف) از دیدگاه دکتر آخانی (۵ مورد اول) که بنده هم با آن موافق هستم.
۱- سد‌سازی‌ از مهم‌ترین پروژه‌هایی است که بایستی متوقف شود. رودخانه‌ها شریان طبیعی حیات در زیست‌کره هستند. قطع این شریان منجر به سکته طبیعت شده و اگر مسئولین وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه همچنان بر ادامه روند سد‌سازی که آخرین آن پروژه ساخت بزرگ‌ترین سد قوسی جهان در بختیاری است- اصرار ورزند، فرزندان ایران و به‌خصوص مردم بومی نخستین قربانیان این سدها هستند. قربانیان بعدی تا هزاران کیلومتر کسانی هستند که مجبور به تنفس ریز گردهایی می‌شوند که آب ذخیره‌شده در پشت سد می‌توانست جلوی برخاستن آن‌ها را بگیرد و جنگل‌ها و مراتع وزندگی میلیون‌ها زیستمندی که با احداث این سدها نابود می‌شوند. می‌توان با یک برنامه چند ساله راه‌های اصلاح الگوی مصرف آب و افزایش میزان بهره‌وری آن در کشاورزی را به اجرا گذاشت تا جلوی هرگونه نیاز جدیدی به آب‌گرفته شود. احداث هر سد تنها به فربه‌شدن جیب شرکت‌های سد‌سازی‌ کمک می‌کند و مشکل ریز گردها را هر روز تشدید می‌کند.
۲- همزمان با متوقف شدن سد‌سازی‌ در کشور و اصلاح الگوی مصرف آب، بایستی جلوی گسترش شهرها گرفته شود. روند فعلی که شهرداری‌ها با فروش تراکم شهرها را گسترش می‌دهند و نیاز آبی جدیدی به وجود می‌آورند بسیار اشتباه و ویرانگر است. اگر به فعالیت‌های ساختمان‌سازی‌ و عملیات عمرانی در شهرهای بزرگ نگاه شود حجم بسیار زیادی از گردوغبار و ذرات معلق در شهر تولید می‌شود که به دلیل آلوده بودن و درشت‌تر بودن برای سلامت بسیار بیشتر از ریز گردها مضر است.
۳- کلیه کشورهای منطقه متعهد شوند که به حقوق محیط‌زیستی احترام بگذارند و با اجرای طرح‌های بدون پشتوانه علمی اکوسیستم‌ها و چرخه‌های طبیعی که طی میلیون‌ها سال شکل‌گرفته را مختل نکنند. نمونه عملی این‌گونه عملیات مخرب خشک شدن دریاچه آرال در نیمه قرن بیستم در آسیای میانه است. آخرین آن‌هم طرح انتقال آب خزر به کویر مرکزی است که اگر خدایی نکرده اجرایی شود نه تنها کمکی به بهبود اقتصاد، کشاورزی و آب‌وهوا نمی‌کند بلکه با تأثیرات سوء خود کویرزایی بسیار گسترده در ایران و آسیای میانه را تشدید می‌کند.
۴- کشور ما خشک است. زمین‌های قابل کشاورزی محدود است. به دلیل وابستگی به درآمدهای نفتی، تولید در کشور ما روند سالمی ندارد. باوجود وسعت زیاد، ظرفیت جمعیتی ما قابل مقایسه با کشورهای مرطوب دنیا نیست. علت عمده افزایش شهرنشینی در ایران هم یکی سد‌سازی‌ و تامین آب در شهرها و دیگری سخت بودن شرایط طبیعی زندگی در مناطق روستایی است. خوشبختانه مردم ما این محدودیت‌ها را درک کرده‌اند و با کنترل جمعیت بیشتر به فکر تامین آینده بچه‌های خود هستند. به‌نظر من بهتر است برنامه‌ریزان کشور از این آگاهی مردم استفاده مطلوب کنند و به‌جای تشویق به افزایش جمعیت، روند فعلی را حفظ و با اعمال مدیریت درست با توسعه پایدار به افزایش کیفیت زندگی مردم کمک کنند. در ادبیات دنیای جدید کیفیت زندگی اتوبان، وسیله شخصی و آپارتمان نیست بلکه داشتن محیط‌زیست سالم و آرامش است.
۵- همه ما براساس قانون اساسی و دستورات دینی حق تخریب طبیعتی که بایستی فرزندان امروز و فردایمان در آن رشد سالمی داشته باشند را نداریم. این حقوق نباید توسط عده‌ای سود جو به بهانه توسعه پایمال شود. لذا وظیفه کلیه دستگاه‌های فرهنگی و آموزشی کشور است که آموزش حفظ محیط‌زیست را برای همه رشته‌ها و سطوح آموزشی اجباری کرده تا کارشناسان آینده ما افرادی وظیفه شناس و حساس و آشنا به حقوق محیط‌زیستی باشند.
ب) در صورت عدم توفیق در ۵ مورد ذکر شده بالا بایستی به سراغ راهکارهای زیر رفت.
●ایجاد کمربند فضای سبز اطراف شهرها، حفظ وگسترش فضای سبز درون شهری
●توسعه وتجهیز مراکز درمانی وپزشکی
●کنترل فعالیت های عمرانی ومنابع ساکن تولید گرد وغبار
●استفاده ازفناوری های نو در مهار گرد و غبار
●افزایش آگاهی های عمومی
●مدیریت صحیح منابع آب و خاک
●مقابله با بیابانزایی

روش های کنترل ریزگرد
برای کنترل طوفان‌های ریزگردی تلاش‌های زیادی انجام شده است؛ بیشتر این تلاش ها شامل تکنیک‌هایی برای کنترل فرسایش بادی است.
• در روشهای کنترل فرسایش بادی سعی میشود با افزایش زبری سطح خاک، سرعت باد در سطح خاک کاهش یابد و یا سرعت آستانه ای فرسایش بیشتر شود.
• برای کاهش فرسایش در زمینهای کشاورزی می توان از روشهای مختلف زراعی بهره گرفت.
• در اقدامات زراعی برای کنترل فرسایش خاک از پوشش گیاهی زنده یا از بقایای محصولات کشاورزی استفاده می کنند تا با کاهش تنش برشی باد از خاک حفاظت ‌کنند.
• وقتی که پوشش گیاهی به حد کافی بلند و متراکم باشد، سرعت آستانه برای انتقال ذرات افزون می شود و خاک فرسایش نمی یابد. ریشه‌ها از راه کمک به استحکام مکانیکی خاک، از فرسایش آن جلوگیری می کنند.
●نقش بند
یکی دیگر از راه های بسیار کارآمد ودرعین حال ارزان قیمت و دارای مزایای فراوان، استفاده از «نقش بند» است که با توجه به سوق راه حل های سازمان حفاظت محیط زیست به سمت باران زایی با استفاده از باروری و یونیزه کردن ابرها تاثیری چندین برابر خواهد داشت. استفاده از این دستگاه در برخی کشورها از جمله آمریکا و حتی سوریه تجربه شده و آزمایش ها حاکی از اثر گذاری بالای آن است. نقش بند غلطکی است که با پره های گوه مانند، نقشی فرورفته را در زمین ایجاد می کند. با این عمل، ضمن کوبیده شدن لایه ی رویی خاک، ظرفی برای ذخیره ی آب فراهم می گردد. البته پس از گذشت زمانی در حدود یک سال از نقش بندی زمین، لایه ای نسبتا سخت درزیر نقش ها شکل می گیرد که ضمن ذخیره ی آب از فرسایش خاک نیز جلوگیری می کند.
• با تقویت پوشش گیاهی میتوان تا حدودی ازفرسایش بادی و تشدید این گرد و غبارها بکاهیم.زیرا که گیاهان زبری سطح را افزایش داده و در نتیجه سرعت باد را کاهش می دهند؛ سیستم ریشه گیاهان ذرات خاک را به هم چسبیده نگه داشته و با ایجاد سایه، رطوبت خاک را به طور موقت افزایش می دهند و بدین ترتیب قشر سطحی و خاک را تثبیت کرده و از حرکت باز می دارد. اما ما برای مقابله با این پدیده ی عظیم جهانی نیازمند روش ها و راه حل های کارآمدتری هستیم که باید با کمک مسئولین کشور درصدد رفع آن برآییم.

روش های کنترل زراعی فرسایش
به طور کلی میتوان به روشهای زیر فرسایش را در زمینهای کشاورزی کاهش داد:
• استقرار و پایداری یک پوشش گیاهی خوب به طوریکه بیشتر زمان سال زمین دارای پوشش باشد.
• استفاده از کشت متناوب به خصوص در مورد کشتهای نواری به گونه ای که بخشهای بدون پوشش دارای پوشش شوند.
• بر جای گذاشتن باقی محصول پس از برداشت.
• عمود قرار دادن نوارها نسبت به جهت باد غالب.
• استفاده از کود حیوانی
• استفاده از مالچ شنی
• استفاده از محصولات پلی مری (برای کشتهای گرانقیمت)
مدیریت خاک
• تکنیک مدیریت خاک بر روش های آماده سازی خاک برای افزایش رشد پوشش گیاهی و بهبود ساختمان خاک به منظور افزایش مقاومت آن در برابر فرسایش، متمرکز است.
• استفاده از مواد آلی شکلی از مدیریت خاک است که فرسایش‌پذیری آن را کاهش و حاصلخیزی را افزایش می‌دهد؛ اما بیشتر روش‌های مدیریتی خاک که به کنترل فرسایش مربوط می شوند، به روش‌های مختلف کشت و زرع وابسته هستند.
• شخم بیش از حد، به ویژه در خاک‌هایی با بافت سبک، موجب شکسته شدن خاکدانه‌ها شده، زبری سطح خاک را کاهش می دهد و خاک در معرض فرسایش بادی قرار می‌گیرد. به ویژه اگر کاه و کلش سطح خاک از بین رفته باشد یا به عبارت دیگر، پوشش مالچی کاهش یافته باشد. برای جلوگیری از تخریب ساختمان، عملیات کشت و زرع در خاک‌های غیرچسبنده باید محدود شود و تعداد ردیف های شخم نیز باید کاهش یابد.
• عملیات کشت بدون شخم، که بذرپاشی به طور مستقیم در داخل کاه و کلش بقایای محصولات قبلی انجام می گیرد، هزینۀ کارگر و هدر رفت خاک را کاهش داده و رطوبت و مواد آلی خاک را افزایش می‌دهد و ساختمان خاک بدون تغییر باقی می‌ماند.
روش های مکانیکی کنترل فرسایش
در روش‌های مکانیکی برای کنترل فرسایش بادی به منظور کاهش سرعت باد در سطح توپوگرافی زمین تغییراتی صورت می گیرد.
●بادشکن ها
بادشکن ها موانعی هستند که معمولا عمود بر جهت باد غالب در منطقه فرسایشی احداث می گردند تا با کاهش سرعت باد فرسایش را محدود سازند. یک باد شکن وقتی نقش خود را خوب ایفا میکند که بطور صحیح طراحی شده و دایما در حالت بهینه نگهداری شود. بادشکنها را با توجه به موادی که از آن ساخته می شوند به دونوع زنده(درختی یا بیولوژیکی) و غیر زنده(مصنوعی یا مکانیکی) تقسیم کرد. نحوه عمل بادشکنها به این صورت است که سرعت باد قبل از برخورد به بادشکن و در فاصله ای از آن شروع به کم شدن می کند و پس از عبور از آن به تدریج افزایش می یابدو در فاصله های از آن به سرعت اولیه خود می رسد. شاید یکی از دلایل افزایش پدیده گردو غبار در ایران ازبین رفتن نخلستانهای جنوب کشور عراق در جنگ عراق باشد،که قبلا به عنوان کمربند سبز و بادشکن در منطقه عمل می کردند. بادشکن های مصنوعی می توانند شامل دیوارهای سنگی، فلزی، چوبی، پلاستیکی، حصیری یا دیواره های تهیه شده از شاخه های بریده شده از درختان موجود در منطقه باشد.
●مالچ سنگریزه ای
یکی از روشهای تثبیت گرد و غبار، استفاده از مالچ سنگریزه ای است. زمین هایی که بوسیله مالچ سنگریزهای پوشیده شده اند، نسبت به سطوح بدون پوشش مالچ سنگریزهای اثرقابل ملاحظه ای روی تجمع و تثبیت گردوغبار دارند.
●مالچ رسی
نتایج حاصله نشان داده که این مالچها در برابر جریان باد مقاوم هستند، اما زمانی که تحت تاثیر بمباران ذرات شن قرار میگیرند فرسایش می یابند. مقاومت مالچ نیز با توجه به ترکیب مالچ متفاوت است. مقاومت مالچ حاوی کاه به دلیل افزایش استحکام ساختاری از بقیه انواع مالچها بیشتر است. هرچه تمرکز رس در مالچ رسی زیادتر باشد، به دلیل فولیکوله شدن ذرات شن توسط ذرات ریز رس پایداری مالچ در مقابل عمل سایش بیشتر میشود. هر چه تعداد لایه های مالچ(دفعات مالچ پاشی) افزایش یابد مقاومت آن در برابر فرشایش به خاطر افزایش ضخامت مالچ بیشتر می شود.
●مالچ نفتی
منظور از مالچ های نفتی، مواد یا فراورده های سنگین نفتی حاصل از پالایشگاههای نفت می باشد. این نوع مالچ پس از پالایش نفت به دست میاید وظاهری شبیه به قیر رقیق شده دارد.این ماده پس از گوگرد زدایی وحذف مواد معطر آن قابل استفاده می شود که بیشتر به منظور جلوگیری از افزایش خاک، تثبیت شنهای روان و افزایش کیفیت وکمیت محصولات کشاورزی مصرف می شوند. مالچ نفتی در ایران قدمتی۴۰ ساله داردکه سالها پیش برای تثبیت شنهای روان استفاده شده و نتایج مثبتی داشته است. براساس بررسی های انجام شده توسط پژوهشکده وزارت نفت در سال ۱۳۸۴، مالچ نفتی هیچگونه اثرسویی بر روی منابع آب، جانوران وگیاهان نداشته ولی کسانی که درارتباط با آن قرار دارند باید از وسایل ایمنی مثل ماسک، دستکش و… استفاده کنند. مالچهای نفتی با چسپاندن ذرات شن به هم باعث ایجاد یک لایه سخت ومقاوم نسبت به باد می شوند، که تا سرعت ۱۱۰ کیلومتر در ساعت باد را می تواند تحمل کند و مانع حرکت ذرات شن شود. مالچهای نفتی مانع تبخیر آب از زمین شده، در نتیجه فرصت کافی برای استقرار پوشش گیاه را در زمین فراهم میسازند.اما امروزه این مالچ ها به دلیل هزینه زیاد و روشهای جدیدکشف شده چندان مورد استفاده قرارنمی گیرند.
●پلیمر تثبیت کننده شنهای روان با فناوری نانو
محققان کشورمان در مرکز رشد پارک علم وفناوری دانشگاه تهران برای اولین بار با استفاده از نانوتکنولوژی موفق به تولید پلیمری شدند، که قادر به تثبیت شنهای روان است. برای اجرای این پروژه ابتدا شن های منطقه کاشان را آنالیز کردند و بر اساس آن پلیمرهای خاصی به نام پلی لاتیس را تولید کردندو بر روی آن یون های بسیار ریزی را سوار نمودند. این ماده که ۹۹درصد آن از آب است به سطح شن اسپری میشود و یون های موجود با واکنشی که ایجاد می کنند، باعث چسپیده شدن شن ها به یکدیگر شده و ازحرکت شن های روان جلوگیری میشود.
این ماده غیر سمی است ونفوذ پذیری از ویژگی های آن است. با رعایت فضای بین شن ها به منظورنفوذ آب در زمین وجلوگیری از عمل تبخیر، آب باران به راحتی در لایه های زمین نفوذ میکند. این ماده با ضخامت ۲الی ۳میلیمتر در برابر بادهای ۱۰۰کیلومتر در ساعت مقاوم است، محدودیت زمانی برای استفاده ندارد وبرای استفاده از این مالچ ابتدا باید جنس شن منطقه تعیین شود. پلی لاتیس تاثیر منفی بر روی گیاهان نداشته، بلکه از یونهای موجود در آن استفاده میشود، که برای گیاه مفیداست. برای پاشیدن مالچ روی شنها باید مالچ گرم باشدوحمل این حجم زیاد به محل مالچ پاشی هزینه زیادی لازم دارد.در روش نانو پلیمر، هزینه حمل حذف میشود، نیاز به تانکر ندارد وبا سمپاش معمولی هم می توان آن را پاشید.
مشکلات بهداشتی و راهکارهای مقابله با آنها
ذرات گرد وغبار از نظر اندازه کاملا متفاوت هستند و از درشت(غیر قابل تنفس) تا ریز(قابل تنفس) طبقه بندی می شوند. ذرات درشت گرد وغبار حداکثر می توانند به داخل بینی، دهانو حلق راه پیدا کنند اما ذرات ریز می توانند به اعماق بیشتر ونواحی حساس مجرای تنفسی وریه نفوذ نمایند. ذرات ریزتر دارای اثرات بالقوه مهمی بر سلامت انسان هستند. بیشتر ذراتی که در پدیده گرد وغباروجوددارند از نوع درشت یا غیر قابل تنفس هستند و تهدید جدی برای سلامت مردم ایجاد نمی کنند. ولی ممکن استدر افرادی که سابقه بیماری تنفسی دارند مانند مبتلایان به آسم و آمفیزم مشکلاتی ایجاد نمایند. متداولترین نشانه هایی که طی یک پدیده گرد وغبار مشاهده می شود تحریک چشم ها و راههای فوقانی هوایی است. معمولا افراد زیر ممکن است آسیب پذیری بیشتری داشته باشند:
●نوزادان، کودکان و نوجوانان
●سالخوردگان
●افراد مبتلابه بیماری های تنفسی مانند اسم و برونشیت و آمفیزم
●بیماران قلبی
برای این افراد ممکن است قرار گرفتن در معرض گرد و غبار:
●واکنش های آلرژیک و حملات آسم را باعث شود.
●مشکلات تنفسی حادی راایجاد کند
●طول عمر را کاهش دهد.
در زمان بروزپدیده گرد وغبار چه باید کرد؟
اقدامات احتیاطی زیرمی تواند به شما کمک کند تا خود را از اثرات سوء گرد و غبار حفظ کنید و اثرات نامطلوب این پدیده را بر سلامت خود به حداقل برسانید.
●از فعالیت در خارج از منزل اجتناب کنید.
●اگر می بایست در هوای آزاد فعالیت کنید، زمان آنرا به حداقل کاهش دهید.
●از ورزش سنگین بویژه اگر مشکلات تنفسی و اسم دارید خوداری کنید.
●در خانه بمانید و درها و پنجره ها را بسته نگاه دارید.
●در صورت امکان در اماکن دارای سیستم تهویه مطبوع بمانید.
●اگر دارای آسم هستید یا نشانه هایی مانند کوتاهی تنفس،سرفه و خس خس کردن و درد قفسه سینه دارید. برنامه خود را دنبال کنید و اگر نشانه ها برطرف نشد با پزشک خود مشورت نمائید.
●از آنجا که در زمان بروز این پدیده میزان دید به سرعت کاهش می یابد، اگر در چنین شرایطی در جاده هستید وکاهش میدان دید بر توانایی دید شما تاثیر می گذارد. آهسته تر برانید و در صورت لزوم با توجه کامل به علایم راهنمایی و رانندگی تا برطرف شدن شرایط حاد، اتومبیل خود را در نقطه امنی متوقف نمایید.
●اگر اتومبیل شما دارای سیستم تهویه مطبوع است آن را در وضعیت چرخش مجدد هوا قرار دهید تا گرد و غبار ورودی به اتومبیل شما کاهش یابد.
توجه به این موارد می تواند در کاهش اثرات جانبی گرد وغبار موثر باشد:
●برای جلوگیری از آلودگی مواد غذایی و آب آشامیدن استفاده از پوشش مناسب برای مواد غذایی آماده مصرف ضروری است.
●باید مواد غذایی قبل از نگهداری در یخچال از ذرات گرد و غبار زدوده شوند.
●برای کاهش تماس با گرد و غبار در محیط زندگی، نظافت روزانه توصیه می شود.
استفاده از ماسک
ماسک های کاغذی معمولی و دستمال نمی توانند جلوی ورود ذرات ریز گرد و غبار به سیستم تنفسی ما را بگیرند و بنابراین استفاده از آنها توصیه نمی شود. ماسک های ویژه ای که به این منظور طراحی شده اند برای این شرایط تا حدی مناسب هستند. در استفاده از ماسک باید به نکات زیر توجه کرد:
●پوشیدن آنها باعث احساس گرما شده و معمولا راحت نیست.
●اگر ماسک بطور کامل اطراف بینی ودهان را نپوشاند، مثلا برای کسانی که محاسن بلندی دارند و راه نفوذ برای هوا باقی باشد، تاثیر چندانی ندارد.
●این ماسک ها آلاینده های گازی هوا مانند منوکسید کربن را عبور نمی دهند.
●تنفس با استفاده از ماسک از حالت معمولی دشوارتر است و افراد دارای سوابق بیماری قلبی عروقی و تنفسی باید با پزشک خود مشورت نمایند.
●در مجموع استفاده از این ماسک ها برای افراد سالمی که ناچار باید در زمان بروز پدیده گردوغباردر بیرون بمانند، قابل توصیه است.