علم جدید هیدرولوژی اجتماعی:مردم و آب

نگاھی اجمالی به سیر توسعه جوامع انسانی،اشکار می سازد که دخالت جوامع بشری از طریق تغییر کاربری اراضی و اعمال شیوه های مدیریتی گوناگون در بهره برداری از منابع آبی،تغیرات رژیم ھیدرولوژی را در طول تاریخ هر منطقه ای در پی داشته است. به طوری که چرخه ی هیدرولوژی که در گذشته غالبا توسط محرک هایی از جمله اقلیم،پوشش گیاهی،زمین شناسی و توپوگرافی حوضه ی آبریز کنترل می شد، در حال حاضر به طور فزاینده ای تحت تاثیر محرک های اجتماعی و اقتصادی از جمله رشد جمعیت و توسعه ی شهرها، توسعه ی کشاورزی فاریاب و صنعتی شدن قرار دارد.از طرف دیگر، بازخوردها و برهمکنش های دو سویه میان جوامع انسانی و سیستم های هیدرولوژیک و تغیرات پر شتاب آن در طول زمان، وضعیت را پیچیده تر می سازد.

به طور یقین در چنین شرایطی پیش بینی رفتار حوضه های ابریز صرفا با تکیه بر هیدرولوژی سنتی بی دقت خواهد بود. در سوی دیگر ، همین بن بست ها و گاه وقوع ورشکستگی ابی، هیدرولوژیست ها را بر ان داشته که از تمرکز بر تخمین ها و پیش بینی های مبتنی بر هیدرولوژی سنتی ، به درک، توضیح و کشف فرایندهای بنیادین هیدرولوژیک متمایل شوند. وجود چنین ناسازنماها و پیشرانه هایی ، منجل به تحولاتی در علم هیدرولوژی گردید و اینگونه موضوع جدید (هیدرولوژی اجتماعی)(hocio-hydrology) مطرح شد.هیدرولوژی اجتماعی،در چهارچوب های اقتصاد و سیاست، از تحقق این واقعیت ظهور یافته است که امروزه جوامع انسانی ،مهمترین محرک تغیر چرخه های حیاتی از جمله اب، غذا و انرژی به شمار می ایند و این مساله مرزهای علم هیدرولوژی را به سمت پذیرش انسان به عنوان جزئی تفکیک ناپذیر و یکپارچه با چرخه ی هیدرولوژی سوق داده است.

این شاخه نو ظهور از هیدرولوژی ، در جستجوی درک معنادار پویایی، هم تکاملی(co-evolution) و برهمکنش های سیستم های پیوسته انسان – آب است و به طور موثری یکپارچگی جامع جنبه های محیطی و اقتصادی -اجتماعی هیدرولوژی را در نظر دارد.، و با تمرکز بر اصول علمی و بنیادین ، به شناسایی و تحمیل این عوامل در تاثیر متقابل جوامع انسانی با سیستم های هیدرولوژیکی می پردازد.

ایران نیز که از فشارهای ناشی از توسعه جوامع انسانی و بحران های آبی مصون نبوده ، ناگزیر از تغیر رویکرد است . در شرایط موجود ، نگرش ها جدیدی از جمله هیدرولوژی اجتماعی با هدف ایجاد درک بنیادین از شرایط در هم تنیده سیستم های انسانی-ابی،در اتخاذ تصمیمات مدیریتی آبی با رویکرد حفظ پایداری سیستم های آبی نقش قابل توجهی را می تواند ایفا نماید . در واقع کشور برای رفع وضعیت وخیم پایداری منابع طبیعی در کشور ، بویژه آب و محیط زیست، نیازمند تغیر نگرش می باشد.ارتباط تنگاتنگ مردم و آب که واقعیتی تاریخی بوده ، و متاسفانه فراموش شده است.، بایستی احیا گردیده تا مدیران به کمک علم جدید هیدرولوژی اجتماعی به درک بهتر دلایل انحراف در مدیریت آب و محیط دست یابند. 

نویسنده دکتربیژن قهرمان ( منتشر شده در نشریه آب و توسعه پایدار) سال پنجم شماره یک ۱۳۹۷