کردستان سر زمینی در گرو آب های زیر زمینی بخش اول

    به قلم  سامان صالحیان: کارشناس علوم تربیتی

 مقدمە:

از ابتدای تاریخ انسان همواره در جنگ با محیط طبیعی خود بود و پیشرفت خود را در پیروزی و برتری بر طبیعت می دانست. این امر با تشکیل جوامع مدنی و آشنایی ملل با علوم و فنون، هر روز گسترده تر شد و بر دامنه تسلط انسان بر طبیعت افزوده شد و با پیشرفت هایی که حاصل شد علوم متعدد شکل گرفت و اما با شکل گیری و پدید آمدن علوم جدید تهاجم به طبیعت مخصوصاً در صد سال گذشته به شکل بی رحمانه تر از قبل جریان پیدا کرد و همین امر موجب شکل گیری علم جدیدی به نام علم اکولوژی شد که با همه علوم در تضاد بود و انسان متمدن در جوامع پیشرفته آن را برای حفظ محیط طبیعی خود همگام با پیشرفت در سایر علوم مورد استفاده قرار داد.

به طور کلی در بین علوم بشری اکولوژی تنها علمی است که به عواقب علم و تکنیک می اندیشد و نگران افزایش دخالت انسان در طبیعت است و به همین دلیل کشورهای پیشرفته جهان سعی می کنند با تکیه بر این علم اکوسیستم طبیعی خود را حفظ کنند و طبیعت را که مایه اصلی زندگی نسل های آینده است، فدای پیشرفت های مادی نکنند و با توجه به موقعیت سرزمین کشورشان برنامه های عمرانی. خود را در همه زمینه های اقتصادی به مرحله عمل درآورند این امر که در بسیاری از کشورهای جهان از اهمیت زیادی برخوردار است و از نظر علمی و عملی به آن توجه شده در کشور ما مورد توجه قرار نگرفته است.مهمترین بحثی که اکنون من باب بحث اکولوژی در جهان مطرح است و در بسیاری از نقاط جهان از دیر باز به صورت بحران بوده و در سایر نقاط جهان همانند خاور میانه به صورت بحران در خواهد آمد بحث آب، مصرف آب و بحران آب است.

بحران آب امروزه مهمترین چالش رودر روی دولت ها، ارگان ها و سازمان های سراسر جهان است. رشد فزاینده جمعیت و بهروری نادرست این خیل عظیم جمعیتی از منابع آب شیرین در دسترس جهان سبب شده است تا ذخایر آب قابل شرب در جهان تا کنون افت شدیدی پیدا کند به گونه ای که طبق تخمین های دانشگاه کلرادو که ذخائر آب شیرین جهان هر سال کاهش می یابد و تا ٢۵سال دیگر نیمی از جمعیت جهان با مشکل کمبود آب شیرین مواجه خواهند بود که از این می توان به عنوان بزرگترین فاجعه زیست محیطی که بشریت تاکنون با آن روبرو بوده است نام برد.ایران کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است. اما با وجود آن در شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاصی در جهان برخوردار است . کشوری چهار فصل با وجود منابع آب های زیر زمینی ، جاری، دریاچه های آب شیرین قابل شرب .طبق پیش بینی های به عمل آمده توسط سازمان های جهانی و موسسات آموزش عالی در سطح جهان ایران از جمله کشورهایی است که در چندین سال آینده با بحران شدید کم آبی روبه رو خواهد بود . که از جمله مهمترین دلایل این موارد ۱- رشد فزاینده جمعیت ایران ( جععیت ایران در طول ۸ دهه گذشته تقریبا ۱۰ برابر شده است و از حدود ۸ میلیون نفر در سال ۱۳۱۰ به حدود ۸۰ میلوین در سال ۱۳۹۵ رشیده است) ۲- عدم بهره برداری صحیح از منابع طبیعی ( همانگونه که در بالا ذکر شده است انسان در جنگ با طبیعت بوده است) ۳- نبود کشاورزی و صنعت پیشرفته و…

استان کردستان در کشور ایران از اقلیمی بسیار بهتر از سایر استان های ایران از لحاظ آب و هوایی برخوردار است. استانی با پوشش جنگلی نسبتا مناسب و بارش باران بیشتر از میانگین کشوری این استارن را از لحاظ منابع زبیعی با سایر استان های ایران متفاوت نموده است . هرچند که این تفاوت شاید چندان درخور توجه نباشد که این مهم هم باز تحت تاثیر عوامل انسانی نادرست به این وضعیت تبدیل شده است. تامین منابع آبی استان کردستان را بیشتر منابع آب زیر زمینی برعهده دارند و به سبب این که این اقلیم جغرافیایی به منابع آب آزاد دسترسی ندارد رودهای نسبتا پرآب و دریاچه های آب شیرین وتالاب های طبیعی نیز کمک حال بخش کشاورزی و صنعت می باشند.

بحران آب در استان کردستان به شدت سایر استان های کشور هنوز محسوس و قابل لمس نگشته است. ( در استانهای مرکزی و جنوبی ایران بخش قابل توجهی از روستا ها و بخش های مختلف به سبب نبود آب خالی از سکنه گشته و مهاجرت ها از روستا ها به شهرها به شدت فزونی یافته است) که دلیل این امر را می توان به صراحت وجود منابع زیر زمینی غنی از آب است که طبق پیش بینی های صورت گرفته این منابع نیز حالا از غنای کافی برخوردار نیستند و همین می تواند راه را برای بروز بحران آب در منطقه باز نماید.                                                            چه چالش و موانعی برای آب های زیر زمینی استان کردستان مطرح است؟

چالش های عمده ای در این زمینه مطرح است که اکنون به واکاوی مهمترین چالش آن تحت عنوان سد سازی می پردازیم

۱- سد سازی بزرگترین چالش پیش رو

در چند دهه اخیر پروژه های سدسازی موجب تخریب فراوان اکوسیستم طبیعی و به طور غیرمستقیم اکوسیستم کشاورزی کشور شده. انجام عملیات سدسازی موجب کم شدن آب رودخانه ها و در بعضی مناطق خشک شدن رودخانه های کشور شده است که در ساخت این سدها هیچ گونه توجهی به رودخانه ها که از منابع اصلی آب شیرین بوده و تنظیم کننده اکوسیستم تثبیت شده محیط خود هستند، نشده است.همانگونه که ذکر گردید منابع آب زمینی مهمترین منبع آب اشامیدنی به شمار می آیند که منابع غنای خود را از روها و رودخانه هی جاری می گیرند . که سد به عنوان بزرگترین مانع آب های جاری سبب می شود تا رود در بستر خود حرکت ننماید و خشک شدن بستر رود و رود خانه در نهایت خشک شدن منابع زیر زمینی را به دنبال دارد که در مسیر آن قرار گرفته است .در سالهای اخیر خصوصا از سال ۱۳۸۵ به بعد پروژه های سد سازی در استان کردستان با نیت هایی در قالب خیرخواهانه و کمک به مردم کردستان در این منطقه جغرافیایی رونق گرفت که به جرات می توان گفت نیت های بسیار پلید و در از آنچه مردم تصور می کنند در پس پرده وجود دارد. اختصاص و احداث ۴ سد بزرگ در منطقه شهرستان بانه با جمعیتی در حدود ۱۴۰ هزار نفر بخوبی نمایانگر وجود افکاری پلید در پس افکار افرادی که در لباس کد خدایی به فعالیت های دیگری مشغول هستند . طبق برآورد های دانشگاه های مختلف و سازمان های محیط زیستی وجود تنها یک سد کفاف شهرستان بانه را به دنبال خواهد داشت. بنابراین ساختن این سدها و کنترل آب های جاری این منطقه ، پدیده بحران آب و تشدید آن را به دنبال خواهد داشت که خود نیازمند توجه و آگاهی مردم نسبت به این موضوع است( البته پرسش هایی در این زمینه مطرح است که نظیر آنها می توان به ۱- هدف از ساخت این سدها چیست؟ ۲- راهکار مقابله با این اقدامانت به چه صورت است و… اشاره نمود که در نوشته های آتی به صورت اختصاصی به آنها پاسخ داده خواهد شد.

پرسش اساسی

سد سازی چه چالش های عمده ای را متوجه اکوسیستم منطقه خواهد نمود؟

۱- آب رودخانه بعد از محل واقع شدن سد دچار نقصان زیاد می شود، افت آب و بعضاً خشکی رودخانه ها موجب کاهش تبخیر آب و پایین آمدن رطوبت هوا می شود و به دنبال خشکی هوا و پایین آمدن دما، تعادل درجه حرارت شب و روز به هم می خورد.

۲- با تخریب مراتع و افت آب و به هم خوردن اکوسیستم رودخانه یی محل تغذیه و آبشخور دام ها از بین می رود و این امر موجب لطمه زدن به دامداری و افزایش واردات خوراک دام و از بین رفتن تدریجی دامداری سنتی می شود (روستاهایی نظیر ننور ، ویسک و بله جر و … از جمله روستاهایی بوده اند که در مسیر ساخت این سدها قرار گرفته اند که اکنون با ساخت این سد ها بخش قابل توجهای از آنها به شهر نشینی و مهاجرت به شهر ها روی آورده اند که این امر خود معضلات فراوانی همچون از بین رفتن دامداری و کشاورزی و پیدایش و افزایش بیکاری در سطح شهر را به دنبال داردکه می توان آن را فاجعه روی فاجعه نامید.

۳- آب در مسیر رودخانه موجب تغذیه منابع زیرزمینی می شود که در اثر افت آب در مسیر رودخانه بعد از محل ساخت سد و در بعضی اوقات خشک شدن رودخانه منابع زیرزمینی نیز دچار افت و بی آبی می شوند (کاهش آ و خشک شدن چشمه های غنی اط آب و قنات ها و کاریز های در مسیر رودخانه و چاه های آشامیدنی روستا های در معرض.

۴- پایین آمدن حجم آب رودخانه موجب نابودی موجودات آبزی رودخانه های ایران که جزء نادرترین و بهترین منابع غذایی در تمام جهان است، خواهد شد.

‎۵- در اثر ساختن سد نمک هایی که در معرض هوا قرار می گیرد، با توفان حرکت می کند و به مناطق اطراف و باغات می رود و پس از چندی در این مناطق با پدیده شور شدن مواجه می شویم. خشک شدن بستر رودخانه ها و افت رطوبت و خشک شدن خاک های مرطوب اطراف رودخانه ها و خشکی آبریزهای حوضه های رودخانه ها نیز نمک هایی را ایجاد خواهد کرد که تنها در محل خود باقی نمی مانند، بلکه موجب پخش نمک در خاک های زراعی و نابودی خاک های ارزشمند کشاورزی و کشتزارها و باغات نیز می شود ( مثال بارز : دریاچه ارومیه).

‎۶- یکی از ضرر های دیگری که بر اثر ساختن سدها دامنگیر محیط زیست ارزشمند کشور ما شد، خشک شدن حوضه های (آبریزها) رودخانه ها است. این حوضه ها خود به وجودآورنده اکوسیستم های طبیعی و کشاورزی ارزشمند هستند که متاسفانه با قطع آب رودخانه هایی که به این آبگیرها می ریزند و زدن سد بر تمامی این رودخانه ها موجبات خشک شدن این منابع غنی آبی و غذایی را فراهم می آورند.

‎حال که نمود های واقعی این چالش ها در منطقه در معرض وقوع است چه پیشنهاد هایی برای حل این بحران ارائه می شود ؟

پیشنهادات و راهکار اصلی و تاثیر گذار که قطعا مد نظر همه ی افراد و روشنفکران و سازمان های محیط زیستی و ارگانهای مختلف است توقف سد سازی و بازگشت به اکوسیستم طبیعی است . استفاده از تجربه های سایر کشورها در این زمینه نیز می تواند همانند چراغ راهی باری پیشرفت ما باشد . آمریکا کشوری است که از بزرگترین سازندگان سد در سراسر جهان به شمار می رود که از سال ۲۰۰۲ پروژه ای تحت عنوان حذف سد های زیان آور را در دستور کار خود قرار داده است . و اکنون آمریکا کشوری لقب گرفته است که دیگر سد نمی سازد و علاوه برآن نیز حذف سدها و تخریب آنها را نیز در دستور کار خود قرار داده است.