محیط زیست و تاثیر آن بر روان‌انسان از منظر روانشناسی حفاظت محیط زیست و روانشناسی اجتماعی
شاید یکی از رویدادهای جدید در روانشناسی هزارسوم حوزه مطالعات مربوط به حفاظت از محیط زیست باشد. این حوزه از روانشناسی در سال۲۰۰۰ آغاز بکار کرد و بخشی از حوزه روانشناسی محیطی انجمن روانشناسی آمریکا را به خود اختصاص داد در خلال رشد روانشناسی از اواخر قرن نوزدهم این علم در پاسخ به بحران‌ها و نیازهای فردی، اجتماعی و اقتصادی انسان علم پویایی بوده است و همه حوزه‌های آن متناسب با نیازهای انسان توسعه یافته‌اند و کاربرد آن توسط آدمیان به رفاه و سلامت آن‌ها کمک کرده است و از سوی دیگر گسترش این حوزه‌ها به توسعه مبانی نظری این علم نیز افزوده است. روانشناسی حفاظت از محیط زیست «Conservational psychology» از نتیجه پژوهش‌های روان‌شناسان محیط سر بیرون می‌آورد. رسالت این دانش جدید این است که انسان‌ها را به حفاظت از محیط زیست خود ترغیب نماید و به آن‌ها انگیزه لازم جهت انجام این کار را بدهد این دانش جدید باعث ایجاد نوعی ارتباط هماهنگ و سیستماتیک بین انسان و محیط زیست طبیعی او می‌شود.
روانشناسی محیطی:
همچنانکه اشاره کردیم روانشناسی محیط‌زیست بخشی از حوزه روانشناسی محیطی (Environmental psychology) است روانشناسی محیطی به مطالعه نقشه‌های شناختی فرد در رابطه با محیطش می‌پردازد و ارزش‌ها و معانی و اولویت‌های محیطی را دنبال می‌کند نقشه‌های رفتاری با توجه به ارتباط فعالیت‌ها به محیط تهیه شده‌اند فرض بر این است که محیط در معنای کلی آن شامل محیط طبیعی که انسان در ساختن آن‌ها نقش مستقیم ندارد، مانند کوه‌ها، جنگل‌ها و … و محیط مصنوعی که انسان مستقیماً در ساخت و پدید آوردن آن نقش دارد مانند ساختمانها و … در سطوح مختلفی رفتار انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهند برای مثال آب و هوا می‌تواند تا حد زیادی بر جنبه‌هایی از شخصیت تاثیر گذار باشد همچنانکه نحوه چینش مبلمان یک اتاق نیز می‌تواند بر شیوه تعامل افراد در آن اتاق موثر باشد.
حتی حیوانات نیز هنگامی که از محیط خود دور نگه‌داشته می‌شوند رفتارشان آشفته و غیر عادی می‌شود مطالعات بسیاری تاثیرات مخرب شهر نشینی و شیوه‌های زندگی (style life) موجود در آن را بر روی رفتار انسان نشان داده‌اند. بیشترین میزان شیوع اسکیزوفرنی (روان پریشی) در شهرهای بزرگ و پر جمعیت گزارش شده‌است که فقط یکی از عوامل آن فاکتور جمعیتی می‌باشد.
علل تخریب محیط زیست از دیدگاه روانشناسی اجتماعی (social psychology)
از دیدگاه روانشناسی اجتماعی مشکلات زیست محیطی بیشتر فرهنگی و رفتاری است تا حاصل صنعتی شدن جوامع البته این موارد نیز در تخریب محیط زیست نقش دارند ولی باورها و نگرش‌های افراد و هنجارهای فرهنگی نهادهای اجتماعی اهمیت بیشتری دارند.
تخریب زمین حاصل میلیون‌ها تصمیمی است که انسان‌ها در سطوح فردی، سازمانی و ملی اقدام به اخذ آن‌ها می‌کنند که این امر برخاسته از منافع آن‌ها در سطوح فوق‌الذکر می‌باشد که گاه باهم در تضاد و گاه در راستای هم می‌باشند ولی در هر حال برآیند آن تخریب و از بین رفتن زمین و زیست بوم می‌باشد علیرغم نگرانی‌های همه ما در خصوص تخریب محیط طبیعی موقع عمل، رفتار ما با آن همچنان شکل تخریبی دارد مشکل در حوزه باید‌ها و نباید‌ها است مساله در نحوه تعامل و رفتار انسان‌ها با محیط طبیعی است که اکثراً مغایر نگرانی‌ها و باید‌ها و نباید‌ها است. روانشناسی اجتماعی به بررسی این شکاف می‌پردازد در زیر به چند مورد از عواملی که توانایی فرد را در عمل به باورها محدود می‌سازد اشاره شده‌است:
الف: عدم وجود آینده‌نگری:
اکثراً قبول داریم که با زمین نباید به عنوان یک وسیله کسب منافع فردی رفتار کرد و باید در حفظ منابع آن برای نسل‌های آینده هم تلاش کرد ولی در عمل خلاف آن انجام می‌گیرد عدم استفاده از وسایل برقی کم مصرف – عدم توجه به عایق سازی در ساخت و ساز و در نظر نگرفتن راهکارهای استفاده بهینه از منابع انرژی نمونه‌هایی از این رفتارها می‌باشند عدم اهمیت به آینده موجب رفتار مخرب نسبت به محیط می‌شود عواملی زیادی در این مهم تاثیر دارند از جمله می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:
*تغییر سبک زندگی در سطح فردی و اجتماعی که خود ناشی از تغییرات در ساختار فرهنگی می‌باشد . الزامات سبک زندگی مدرن موجب استفاده زیاد و غیر ضروری از وسایلی همچون اتومبیل، موبایل و … می‌باشد و این خود باعث می‌شود که کمتر به نسل‌های بعدی فکر شود.
*تعریف هویت فردی بر اساس دارایی‌های مادی و عدم توجه به هویت گروهی و جمعی و جستجوی هویت و معنای زندگی صرفاً در امور مادی باعث گردیده که تلاش‌ها بیشتر در جهت جمع‌آوری امکانات و دارایی‌های مادی هدایت شود و سایر همنوعان و نسل‌های آینده نیز در این میان جایگاهی نداشته باشد.
*مقایسه میزان و شیوه مصرف با دیگران نیز یکی از این عوامل است که موجبات مسابقه‌ای را فراهم آورده‌است که مصرف بیشتر در آن به منزله برد بوده و کمتر مصرف کردن باعث احساس محرومیت و ولع شدید برای پر مصرفی می‌شود که وسایل ارتباط جمعی با استفاده از شگردهای گوناگون تبلیغاتی نقشی منفی را در این زمینه ایفا می‌کنند.
ب: خود مداری
سوگیری خدمت به خویشتن باعث می‌شود که تفسیر ما از اطلاعات به شیوه‌ای باشد که احساس بهتری در مورد خود داشته باشیم لذا هرآنچه را که باعث خدشه در تفسیر و تصویر زیبا از خودمان باشد را حذف و هرآنچه را که باعث خود ارزیابی مثبت شود بزرگ‌نمایی می‌کنیم این امر باعث می‌شود که به جای کاری که باید انجام دهیم کاری را انجام دهیم که می‌خواهیم. لذا گاهی اوقات دچار تحریف در تصویر ذهنی خود و یا نادیده گرفتن نقش خود و رفتارهای‌مان در تعامل با محیط و برجسته‌کردن نقش منفی دیگران در این امر می‌شویم. مثلاً استفاده بیش از حد از آلاینده‌های محیطی و یا اتومبیل شخصی را با دلایلی به نظر خودمان منطقی توجیه کرده و همین امر را برای دیگران نکوهش می‌کنیم.
ج: سانسور مشکل:
در سانسور مشکل، مشکلات به نحوی تفسیر و ادراک می‌شوند که از نظر احساسی و هیجانی احساس راحتی بیشتری کرده و قابل مدیریت جلوه کنند لذا موضوعات خامی را از مرکز توجه خود حذف می‌نمائیم تا از اهمیت آن‌ها کاسته و علت اصلی مشکلات را لاپوشانی می‌کنیم این امر در سازمان‌ها و ارگان‌ها در ارائه آمارها و نحوه عملکرد و انکار نقش مخرب خود در زمینه مسایل زیست محیطی بیشتر به چشم می‌خورد.
بحث و نتیجه‌گیری:
با در نظر گرفتن تاثیر محیط به معنای کلی آن بر رفتارهای انسان و نحوه زندگی و آسیب‌های رفتاری و اجتماعی وی که از مباحث قابل طرح در روانشناسی محیطی می‌باشد و همچنین تاثیر باورها، تفسیر‌ها، هنجارهای اجتماعی و اخلاقی در نحوه تعامل با محیط زیست که بیشتر در حوزه روانشناسی اجتماعی قابل طرح است و بهره‌گیری از هردو حوزه می‌توان با انجام یکسری تغییرات در محیط زندگی به عنوان مثال استفاده از مواد و مصالح ساختمانی جدید که بیشتر در حفظ و نگه‌داری دمای داخلی ساختمانها کمک می‌کنند هم‌زمان با آن تلاش در جهت ایجاد و تغییر در نگر‌شها و باورها و به تبع آن هنجارهای فرهنگی و اجتماعی که باعث تغییر در سبک و شیوه زندگی می‌شود موجبات ایجاد تغییراتی مثبت در حفظ و نگه‌داری هرچه بیشتر محیط زیست و استفاده صحیح از آن را فراهم آورد واضح است که این مهم با ایجاد انگیزه در تک‌تک افراد جامعه و تعامل صحیح و اصولی سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی با تشکل‌های مردم نهاد میسر خواهد بود و مستلزم پایه‌ریزی یک جنبش اجتماعی و انقلاب فرهنگی است.
هیوا ادبی – کارشناس ارشد روانشناسی عمومی
منابع
*روانشناسی حفاظت از محیط زیست (درک و ترغیب مراقبت انسان از طبیعت)- نویسندگان: سوزان کلایتن و جین مایرز. مترجم: مجید صفاری‌نیا و دیگران.
*فتحعلی لواسانی. فهیمه ۱۳۸۸ علل تخریب محیط زیست از دیدگاه روانشناسی اجتماعی
*قانع. محمد ابراهیم ۱۳۸۹ روانشناسی محیطی