وجود ۳۱۶ سد و ۱۳۲ سد در حال ساخت در ایران

سعدالله سنگینی

بحران آب چالش جدی شرایط کنونی ایران است/کشاورزی مصرف کننده ۹۲ درصد آب کشور
ایران با مساحت یک میلیون و ششصد و پنجاه هزار کیلومتر مربع در کمربند خشکی دنیا واقع شده است.

به گزارش کردپرس، ۳۶ درصد مساحت کشور را منطقه فراخشک، بیست و نه درصد مناطق خشک و بیست درصد را مناطق نیمه ‌خشک تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر ۸۵درصد کل ایران، براساس شاخص ‌های علمی نیمه ‌خشک، خشک و فراخشک قلمداد می‌شوند.

متوسط بارندگی سالانه در کشور ۲۵۰ میلیمتر است که یک سوم میانگین بارندگی جهانی است.بنابراین کشور ایران در زمره کم باران ترین نقاط دنیا به شمار می‌رود.

این میزان بارندگی اندک، متوسط پتانسیل تبخیر سالانه در جهان هفت صد میلی متر و در ایران دو هزار و صد میلی متر است.در عین حال که میزان بارندگی در کشور کمتر از «یک سوم جهانی» است متوسط تبخیر سالانه نیز «سه برابر»میانگین جهانی است. با توجه به این ملاحظات آن چیزی که به مثابه یک امر راهبردی برای کشور مطرح است، این است که حتی المقدور حداکثر تلاش خود را بر تقویت وضعیت سفره‌ های آب‌ های زیرزمینی معطوف کنیم.

کارشناس محیط زیست با اشاره به بحرانهای جدی در زمینه آب و کمبود منابع آبی در کشور در گفت وگو با کردپرس می گوید: در حال حاضر کشور ما در زمینه منابع آب در مسیر بحران قرار گرفته‌ چرا که  از لحاظ علمی بحران وضعیتی است که نیاز مبرم به پاسخگویی دارد و باید سریعاً در آن مسئله وارد شد و راهکارهای خروج بیندیشیم.

سعدالله سنگینی بحران کنونی آب را ناشی از سوء مدیریت و مشکلات فرهنگی عنوان کرد و ادامه می دهد: ما از لحاظ فرهنگی مشکلی که داریم به جای حل مشکل و شناسایی عامل های بحران، همواره به دنبال معرفی عوامل خارجی و سلب مسئولیت از خود هستیم. برای حل مشکل باید واقع بین باشیم و بحران را شناسایی کنیم.

وی می گوید:در حل بحران، نمی توان از یک راه حل بهره گرفت. باید از مجموعه راه حل ها بهره بگیریم نباید فقط مصرف کننده را تحت فشار قرار داد بلکه باید به مسائل داخل و خارج سیستم توجه کرد.

وی بحران کنونی آب ناشی از سه دلیل عمده عنوان کرد و افزود: نخست، رشد سریع و توزیع نامناسب جمعیت؛ دوم، کشاورزی ناکارآمد؛ و سوم مدیریت نسنجیده و عطش بی‌حد و مرز برای توسعه اقتصادی از عوامل مهم بحران کنونی آب است.

رشد سریع جمعیت

سنگینی افزایش سریع و رشد نامتوازن جمعیت در سطح کشور عامل اصلی  کاهش سرانه آب دانست و می گوید: رشد سریع شهرنشینی، تمرکز ٧٠ درصد جمعیت در شهرها و ادامه مهاجرت به کلان شهرها برای رفاه بیشتر، نیاز به غذای بیشتر, ضرورت ارتقای سطح بهداشت و توسعه صنعتی  تقاضای آب را روز به روز افزایش داده و فشار بر منابع آب را بیشتر کرده است.

وی تصریح می کند:  با توجه به رشد جمعیت در ایران سرانه منابع آب تجدید شونده سالانه که در سال ۱۳۳۵ هفت هزار متر مکعب بوده و در سال ۱۳۷۵ به ۲۰۰۰متر مکعب کاهش یافته و پیش بینی می شود که تا سال ۱۴۰۰ به حدود ۸۰۰مترمکعب کاهش می یابد که پایین تر از مرز کم آبی است. علاوه بر این الگوی استقرار جمعیت نیز سازگاری خود را با توزیع زمانی و مکانی منابع آب در مناطق مختلف کشور از دست داده است.

این کارشناس محیط زیست می گوید:با توجه به تقسیم بندی سازمان ملل متحد در سال ۱۴۰۰ ایران نه تنها شرایط تنش و فشار ناشی از کمبود آب را تجربه خواهد کرد بلکه وارد مرحله کم آبی شدید می شود. در سالهای خشک از هم اکنون شاهد کمبود و بحران آب هستیم که می تواند خسارات اقتصادی, اجتماعی ,سیاسی و بهداشتی  به بار آورد.

کشاورزی ناکارآمد و بهره وری بسیار پایین

سنگینی بخش کشاورزی پر مصرف کننده ترین منابع آبی کشور عنوان کرد و می افزاید: بخش کشاورزی بیش از ۹۰ درصد آب کشور را مصرف می کند در حالی که سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی از ۳۳ درصد به حدود ۱۳ درصد تنزل داشته در مقابل بیش از ۷۰درصد منابع آب قابل دسترسی در خاورمیانه به آبیاری در بخش کشاورزی اختصاص دارد.

وی می گوید: اهمیت بخش کشاورزی برای افزایش درآمد های ملی , کارآفرینی و تأمین غذا بر کسی پوشیده نیست. بی توجهی به مسایل مربوط به آب، مصرف بی رویه، آلوده کردن آب رودخانه ها، دریاچه ها و دیگر منابع از یک سو , و افزایش روزافزون جمعیت مصرف کننده آب از سوی دیگر سبب شده است که تأمین آب مورد نیاز دشوار شود.

کشاورزی مصرف کننده ۹۲ درصد آب 

وی تاکید می کند:روش‌ های ناکارآمد کشاورزی که بیش ‌از اندازه وابسته به آبیاری هستند و قسمت بزرگی از منابع محدود آبی کشور را مصرف می‌کنند، از مشکلات بخش کشاورزی در ایران هستند. در حالی که  فقط ۱۵درصد از مساحت ایران قابل کشت است، بخش کشاورزی، مصرف‌ کننده ۹۲درصد از آب کشور است. هفت درصد دیگر صرف مصارف خانگی می‌شود و یک درصد هم سهم صنعت است.

این کارشناس اظهار می کند: به دلیل یارانه حمایتی دولت به آب و انرژی در بخش کشاورزی، انگیزه چندانی برای افزایش بهره وری در این بخش دیده نمی شود. میانگین بازدهی آبیاری کمتر از ٣۵ درصد است و تنها ۵ درصد از مساحت زیر کشت تحت سیستم آبیاری تحت فشار قرار دارد. در حالی که میزان مساحت زمینهای کشاورزی تحت کشت دیم با مساحت زمینهای کشاورزی تحت آبیاری برابر است، سهم کشت دیم از مجموع محصولات کشور تنها ١۵ درصد می باشد در صورتی که در سطح جهانی سهم کشت دیم از کل تولیدات کشاورزی ۶٠درصد است.

وی می افزاید: عدم تناسب بین الگوی کشت و آب قابل دسترس در منطقه نیز در پایین بودن بازدهی کشاورزی موثر است. محصول کشاورزی و نحوه کشت همچنان به شکل سنتی انتخاب می گردد.

وی خاطر نشان می کند:به دلیل قابل دسترس نبودن منابع آب سطحی کافی، کشاورزان به طور فزاینده ای به منابع آب زیرزمینی که تأمین کننده ۵۵ درصد از تقاضای آب ایران هستند روی آورده اند به طوری که این بخش مصرف کننده ٩٠ درصد از منابع آب زیرزمینی است.

سنگینی راه حل مشکل در بخش کشاورزی به نتیجه مطلوب حذف در اختیار قرار دادن آب و برق رایگان عنوان کرد و می افزاید:استفاده از مکانیزم‌ های تشویقی، حرکت به سمت کشاورزی صنعتی، اصلاح الگوی کشت، توسعه تعاونی‌ های روستایی و قیمت ‌گذاری مناسب محصولات زراعی که با افزایش بنیه اقتصادی کشاورزان و زمینه افزایش بهره ‌وری در بخش کشاورزی را فراهم می‌کرد.

وی می گوید:جداکردن مفهوم محیط‌ زیست از مفهوم «توسعه» و پیشبرد همه‌جانبه برنامه‌های توسعه نسنجیده در مناطق مختلف، مشکلات ناخواسته‌ در زمینه آب ایجاد کرده است.

وی تصریح می کند:مشکلاتی که هزینه‌ هایشان در درازمدت بیشتر از منافع کوتاه مدت برنامه‌ هایی است که باعث بروز این مشکلات شده‌‌اند دولت، با این باور که کمبود آب یک پدیده مقطعی است، بحران کنونی را به گردن تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌ های متعدد و تحریم ‌های بین‌المللی می‌اندازد.

سنگینی مشکلات جدی بحران آب در کشور را  ناشی از اجرای برنامه‌های نامتناسب در طول چندین دهه و مدیریت نسنجیده دانست و می گوید:ایران از یک رویکرد غلط مدیریتی ضربه خورده است رویکردی که به جای پرداختن به ریشه اصلی مشکلات، به حل‌ و فصل پیامد‌هایی می‌پردازد که فقط معلول هستند، نه علت.

وی می افزاید:دریاچه ارومیه که در غرب کشور بزرگ‌ترین دریاچه در خاورمیانه و یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های نمکی در دنیا است، امروزه بخشهای زیادی از این دریاچه از بین رفته و بخشهای زیادی در حال خشک شدن و نابودی کامل است. در شرق کشور دریاچه هامون در حال ناپدید شدن است. زاینده‌رود که پایه و اساس رشد و شکوفایی قسمت‌های مرکزی ایران است دچار خشکسالی فصلی شده است که آثار جبران‌ناپذیری بر کشاورزی، صنعت و شهرنشینی منطقه برجا می‌گذارد.

این کارشناس خاطر نشان می کند:تلاش ‌ها برای تغییر مسیر آب و حفظ زاینده‌رود، اثرات جبران ناپذیر برای این رودخانه گذاشته است سبب افزایش تقاضا و وقوع کم آبی های بیشتر در منطقه شده‌اند.

وی ادامه می دهد:امیدها به زنده شدن دوباره تالاب گاوخونی و زیست‌بوم غنی اطراف آن به یاس بدل شده تالاب گاوخونی که در انتهای زاینده‌رود قرار دارد بازنده همیشگی سهم خواهی های ناجوانمردانه‌ از آب زاینده‌رود بوده است.

سنگینی دریاچه‌ ها و تالاب‌ های پریشان، باختگان، انزلی و شادگان از منابع آبی عنوان کرد که مقهور پروژه‌های توسعه‌ای نسنجیده‌ شده‌اند.

وی ادامه می دهد:رودخانه ‌ها هم قربانی اجرای بی‌حدومرز برنامه‌های توسعه ‌‌ای شده اند که باهدف شکوفایی اقتصادی طراحی شده‌اند. سدها یکی پس از دیگری و باهدف حمایت از کشاورزی، تولید انرژی و تأمین آب شرب شهرها بنا می‌شوند.

وی اظهار می کند:ایران در حال حاضر ۳۱۶سد بزرگ و کوچک که ظرفیت نگهداری ۴۳میلیارد مترمکعب آب را دارند و ۱۳۲سد دیگر هم در حال ساخته‌شدن هستند. داستان غم‌انگیز آب در ایران منحصر به آب‌های سطحی نیست و به آب ‌های زیرزمینی هم می‌رسد. این کارشناس خاطر نشان می کند:کمبود آب های سطحی باعث شده است که ۵۵درصد از کل نیاز آب کشور از آب‌های زیرزمینی تأمین شود. این برداشت‌ های بی ‌رویه، وضعیت ۲۲۷چشمه از ۶۰۹چشمه آب زیرزمینی کشور را بحرانی کرده است. کاهش سطح آب ‌های زیرزمینی موجب نشست سطح زمین در بسیاری از دشت ‌های کشور شده است.

وی در ادامه می افزاید:نشست دشت تهران نزدیک به ۳۶سانتیمتردر سال است که بالاترین میزان نشست سطح زمین در جهان است.

سنگینی در پایان می گوید: بلایی که به صورت پنهان بر سر آب‌ های زیرزمینی ایران می‌آید عواقبی بسیار جدی‌تر و فاجعه ‌آمیزتر از خشک شدن دریاچه ارومیه خواهد داشت و به زودی به معضل پیچیده ‌ای برای دولتمردان ایران تبدیل خواهد شد. منبع:کردپرس