بررسی اقتصادی و زیست محیطی سد و نیروگاه سردشت

بررسی اقتصادی و زیست محیطی  سد و نیروگاه سردشت

قانع محمدی

مقدمه

اهمیت سد و نیروگاه بر کسی پوشیده نیست. طی هزاران سال مردمان سرزمین‌های مختلف به منظور مهار آب‌ها و تأمین آب آشامیدنی، آبیاری و اخیراً آب مورد نیاز صنایع به احداث سد پرداخته‌اند. طی دهه ۱۹۵۰ میلادی، همزمان با گسترش جمعیت و رشد فعالیت‌های اقتصادی، سدها به‌عنوان ابزاری مناسب برای پاسخگویی به نیازهای آبی و تأمین انرژی مورد توجه قرار گرفته و از آن پس، لااقل ۴۵۰۰۰ سد بزرگ در کشورهای مختلف احداث شده است. هم اکنون تقریباً نیمی از رودخانه‌های جهان حداقل دارای یک سد بزرگ هستند. در ۵۰ سال اخیر ایجاد سدها، بسیاری از رودخانه‌ها را حتی در مقیاس جهانی در معرض انحراف و تغییر شکل قرار داده است و در همین ارتباط، در سطح کشورهای جهان، حدود ۴۰ تا۸۰ میلیون نفر به واسطه احداث مخازن سدها از محل زندگی خود جابه‌جا و به محل‌های دیگر انتقال یافته‌اند و این موضوع پیامدهای وسیع اجتماعی، اقتصادی،فرهنگی و محیط‌زیستی زیادی را در پی داشته است. ایران نیز به‌دلیل ایجاد سدهای بزرگ از این‌گونه تبعات مستثنی نبوده و در اکثر سدهایی که در ایران ایجاد شده، یا در دست ایجاد است با جابه‌جایی و اسکان مجدد سکونتگاه های پشت مخزن سد و تبعات اجتماعی- اقتصادی آن مواجه بوده است.

معرفی سد و نیروگاه سردشت

حوضه آبریز رودخانه زاب  به صورت شمالی – جنوبی در جنوب استان آذر بایجان غربی قراردارد . این رودخانه از شمال شهرستان پیرانشهر سرچشمه می گیرد و پس از عبور از محدوده شهرستان سردشت از خاک ایران خارج می شود . آبدهی سالانه رودخانه، در نقطه صفر مرزی ایران و عراق بالغ بر ۲۲۰۰ میلیون متر مکعب می باشد .

با توجه به مرزی بودن این رود خانه و خروج تقریباً تمامی آب آن از کشور و نیز نیاز خود حوضه و تنش های آبی حوضه های مجاور با این حوضه، همواره طرح سد مخزنی و نیروگاه سردشت مهم ترین طرح به منظور تولید انرژی آبی مطرح بوده است. سد و نیروگاه درحال ساخت سردشت یک سد خاکی است که در ۱۳ کیلومتری جنوب شرقی سردشت بر روی رود زاب در حال ساخت است. مشخصات فنی سد به شرح زیر می باشد:

     مشخصات نیروگاه

نیروگاه طرح سد سردشت از نوع رو زمینی بوده و در ساحل چپ و در منتهی الیه تونل بلند آبرسان و در منطقه آلوت واقع شده است. ابعاد سازه نیروگاه (برای ۴ واحد)، به طول ۶۶ متر و عرض ۲۰ متر و ارتفاع ۳۱ متر طراحی گردیده است، تا بتواند کلیه واحد ها و اجرای مربوطه را در خود جای دهد. ظرفیت نیروگاه ۱۲۰ مگابایت می باشد که توان تولید سالانه ۴۸۲ کیلووات ساعت برق خواهد داشت. واحد های مختلف تولید انرژی نیروگاه دارای طبقاتی هستند که تجهیزات اصلی الکترو مکانیکی نیروگاه مانند توربین ها ، ژنراتورها و … در آنها قرار خواهند گرفت.

آبرسان نیرو گاه

همانطور که مشخص است نیروگاه از نوع آبی می باشد که جهت انتقال آب از دیواره سد تا محل نیروگاه واقع در آلوت از مجاری به نام آبرسان استفاده می شود. برای انتقال آب به نیروگاه از تونل های که در دل کوه های آلوت، ورچک و ویسک حفاری می شود با مشخصات زیر در حال ساخت است:

اهداف اصلی پروژه

وجود محدودیت به نام منفعت و هزینه در اقتصاد، اهداف معین و مهندسی شده را لازم میداند. اهداف اصلی از ساخت سد و نیروگاه سردشت به شرح زیر می باشد:

• تنظیم آب های خروجی رودخانه زاب از کشور و تولید انرژی برق آبی به میزان حداقل ۱۲۰ مگاوات.
• تنظیم فرکانس شبکه برق و تولید برق در منطقه غرب کشور که نیروگاه های برقابی تولید کننده در این مناطق اندک می باشد.
• اشتغال زایی کوتاه مدت در هنگام احداث سد و طولانی مدت بر اثر کشاورزی در ۷۸۰۰ هکتار از اراضـی پیرامون سد سردشت.
• بهبود شرایط سیاسی و اجتماعی در منطقه
• از اهداف جانبی می توان به امکان صادرات برق، کنترل سیلاب ها ، پرورش ماهی و سـایـر آبـزیـان جلب توریسم و ایجاد مرکز تفریحی ، محرومیت زدایی و … اشاره نمود.

مشخصات قرارداد

مسئولیت ساخت سد و نیروگاه را گروه مهندسی سپاسد از شرکت های تابع قرارگاه سازندگی خاتم انبیاء به عهده گرفته است. کل مبلغ قرار داد به مبلغ ۲،۷۹۶،۹۵۲،۶۴۲،۹۵۹ ریال می باشد. براساس بررسی های به عمل آمده سایر مشخصات به شرح زیر می باشد:

کار فرما: شرکت توسعه منابع آّب و نیرو

 مشاور کارفرما: مشارکت کرخه پایاب – مشانیر

پیمانکار: مشارکت سپاسد- فراب

 مشاور پیمانکار: شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس

پی آمدهای اقتصادی سد سردشت

به طور کلی سد به عنوان جزیی از مدیریت منابع آب یکی از مهمترین سازه هایی است که در تنظیم جریان های سطحی به ویژه در مناطقی که دارای توزیع نامناسب مکانی و زمانی بارش باران است، نقش عمده ایفا می کند. بنابراین توجه آثار اقتصادی از اهمیت خاصی بر خوردار است. هدف اصلی سد ساخت نیروگاه آبی برق است که در ادامه اثرات اقتصادی و سیاسی آن توضیح داده خواهد شد. از دیگر منافع اقتصادی، بعد از آبگیری سد می توان زمین های به میزان تقریبی ۸ هزار هکتار برای کشاورزی استفاده کرد و میتوان کشاورزی منطقه را توسعه داد.

براساس اطلاعات جمع آوری شده از روستاها حاشیه سد و شرکت مهندسی سپاسد زمین های که بر اثر آبگیری سد زیرآب می رود به نرخ قیمت کارشناسی از مالکان خریداری شده است، لازم به اطلاع است براساس تحقیقات میدانی صورت گرفته وضعیت باغ های میوه نیز علاوه بر زمین باغ، ثمره باغ را (بستگی به نوع میوه) از ۶ تا ۱۰ سال آینده کارشناسی کرده و مبلغ برآوردی را به مالکان پرداخته نموده اند. بعضی از مالکان زمین و مراتع وجود دارد که هنوز با شرکت مهندسی سپاسد تسویه نکرده اند. لازم به تذکر است کلیه افرادی که احتمال دارد پس از احداث سد و مخزن ارزش ملک آنها بالا رود باید برای زمین ها و مراتع تحت تملک خود سند مالکیت تهیه نمایند تا جلوی تنشهای اجتماعی گرفته شود.

مورد دیگر که باید اشاره شود، تجهیز کردن سد است. تجهیز کردن سد از هزینه های هنگفت برای ساخت سد می باشد. به عنوان مثال راه سازی و سکونت پرسنل و کارگران در محیط سازه از مورد های است که باید اشاره کرد. برای دسترسی به سد راهی از پل بریسو تا جایگاه نیروگاه ساخته شده است که بالغ بر ۲۴ کیلومتر و عرض ۱۴ متر می باشد. برای ساخت این جاده مستلزم دریدن کوه ها و دستکاری چهره بکر منطقه شده است. بر اساس مطالعات انجام شده  از طریق جاده روستای ویسک و بندژاژ که منتهی الیه راه یعقوب آباد می باشد می توان به محل سد دسترسی یافت و همچنین روستای آلوت نیز جاده وجود داشته است. براساس موارد اشاره شده؛ آنچه از موقعیت جغرافیای سد و نیروگاه سردشت بر می خیزد نشانگر آن است استفاده از راه های ذکر شده از لحاظ زیست محیطی و اقتصادی نیز دارای صرفه بوده و لیکن دسترسی ماشین آلات سنگین و رساندن مواد اولیه به محل سد به میزان تقریبی ۳۵ کیلومتر صرفه جویی می شد. لازم به یادآوری است جاده سردشت بانه به دلیل تردد زیاد ماشین آلات سنگین ناشی از نیاز ساخت سد از نامناسب ترین حالت خود برخوردار است، که در صورت اقدام و تجهیز کردن سد از منطقه ویسک و آلوت از دیدگاه اقتصاد سبز بسیار مقرون به صرفه تر می شد. باید اشاره شود که سردشت از توابع استان آذربایجان غربی بوده و بانه نیز از شهرستان های استان کردستان است.

سایر پی آمد های مفید اقتصادی و اجتماعی شامل موارد زیر می باشد:

• در این مورد سدهای مخزنی بدلیل وسعت دریاچه و سدهای توریستی بعلت جذب انسانها به سمت منطقه سد و تاثیرات سیاسی فرهنگی و اقتصادی که بدنبال خواهد داشت دارای بیشترین اثر خواهندبود.
• حفظ آب ناشی از ذوب برف و آب باران و استفاده از آن درمواقع موردنیاز و به حداقل رساندن تلفات آب
•  تغذیه سفره های آب زیرزمینی در منطقه
•  استفاده از دریاچه جهت مقاصد ورزشی ، تفریحی و توریستی.همچنین درجهت پرورش ماهی ماهیگیری
• تبدیل دریاچه سد به زیستگاه طبیعی و نقش آن در حفظ و حمایت گیاهان و جانوران آبزی و کنار آبزی در منطقه
•  کنترل و افزایش دبیهای کم رودخانه زاب

اثرات اجتماعی و اقتصادی مخرب احداث سد را می توان به ترتیب زیر بیان کرد:

• اثرات احداث سد بر روستاهای مجاور؛ روستاها و جوامعی که در دریاچه سد غرقاب می شود، این پدیده باعث افزایش جمعیت شهرها و پیدایش شغل های کاذب در شهرهای مجاور به خصوص سردشت و ربط و بانه شده است.
• از بین رفتن زمین های کشاورزی برای تهیه مصالح در نزدیک روستای بریسو و یا زیر آب رفتن آنها در سایر روستاهای مجاور باعث بیکاری عده زیادی از افراد می شود.

پی آمدهای زیست محیطی سد سردشت

در ۵۰ سال اخیر ایجاد سدها، بسیاری از رودخانه‌ها را حتی در مقیاس جهانی در معرض انحراف و تغییر شکل قرار داده است و در همین ارتباط، در سطح کشورهای جهان، حدود ۴۰ تا۸۰ میلیون نفر به واسطه احداث مخازن سدها از محل زندگی خود جابه‌جا و به محل‌های دیگر انتقال یافته‌اند و این موضوع پیامدهای وسیع اجتماعی و محیط‌زیستی زیادی را در پی داشته است.

وضعیت محیط زیست انسانی شامل مناطق مسکونی و آبادی هایی که تحت تاثیر مستقیم مخزن سد هستند، قرار می گیرد. اولین مورد باید به مناطقی که زیر آب می رود اشاره کرد. اکثر منطقه موردنظر در روستاهای ویسک و نیساکاوی و قسمتی از بریسو بطور مستقیم با آبگیـری سـد بـه زیـرآب خواهند رفت. شهر ربط و روستای کوله سه علیا و صفلا ، بریسو و وسوکل همراه با یاسین آباد نیز با توجه به موقعیت آن در محدود حریم دریاچه قرار خواهـد گرفـت . روستاهای ورچک و سایر روستاهای ذکر شده مقداری از اراضی و مراتع خود را از دست خواهند داد.

یکـی از مهمتـرین اثـرات اجتمـاعی این پروژه جابجایی اهالی روستاهای اطرف و از دست دادن سکونتگاه ها، اراضـی کـشاورزی، مراتـع و دیگـر ابنیه موجود در این روستاها می باشد. از آنجایی که دریاچه های پشت سدها محل مناسبی جهت رشد و نمـو وتکثیـر گونه هایی از حشرات و انگلها می باشد، شهرهای مانند ربط به دلیل نزدیکی از آب تشکیل دریاچه سد می تواند موجب افزایش برخی بیماریهای واگیردار مرتبط بـا آب شود. فرابینی و کنترل مستمر منطقه و جلوگیری از تـشکیل برکـه هـای آب راکـد در اطـراف دریاچه برای کنترل این بیماری ضروری می باشد.

از موارد دیگری که شایان ذکر است درختان قطع شده در جنگل های انبوه بلوط مسیر جاده پل بریسو به جایگاه سد و نیروگاه می باشد که بر اساس  تحلیل اشاره شده در بخش پی آمدهای اقتصادی می توانست با این معضل بهتر برخورد کرد. از بابت قطع در ختان انجام شده در مسیر جاده سازی تا کنون برای جبران در جای دیگر در ختی کاشت نشده است.

تاثیر بر روی مناطق سردشت، بانه و پیرانشهر از تاثیرات پروژه بـرمنطقـه مـی باشـد. هرگونه تغییر در کیفیت و کمیت آبهای ورودی به این دریاچه، در بلند مدت می تواند تاثیرات سوئی بر وضعیت اکولوژیکی این منطقه داشته باشد. دریاچه این سد بـه ویـژه بـا توجـه بـه نزدیکـی آن بـه دریاچه ارومیه در صورت داشتن امنیت کافی می تواند محل و زیستگاه مناسبی برای جلب پرندگان موجود و فراری داده در منطقه دریاچه ارومیه باشد.

همچنین بدلیل نزدیکی دریاچه سد به شهرهای اطرف مـی تواند محل مناسبی برای توسعه صنعت گردشگری در منطقه محسوب گردد و یکی از اهداف ساخت این پروژه می باشد. ایجاد تسهیلات و امکانـات لازم در ایـن زمینه، به ویژه تشویق به ورزشهای آبی مانند قایقرانی، اسکی روی آب و مـاهیگیری، کمـک بزرگـی بـه توسـعه ایـن منطقه خواهد نمود.

به دلیل تعداد پرسنل زیاد و تعدد ماشین آلات سنگین و معدنی، شرکت مهندسی سپاسد دارای واحد اداری به نام بهداشت حرفه ای و HSEI است که خوشبختانه برای جلوگیری از پسماندهای ماشین آلات و مواد شیمیای و سایر موارد زیر نظارت داشته و اقدامات مناسب کنترلی و بهداشتی را انجام میدهد.

ارزیابی نیروگاه سردشت

با اهمیت ترین و مهمترین هدف از سد سردشت، ساخت نیروگاه است. بیشترین مزیت استفاده از نیروگاه‌ها آبی عدم نیاز به استفاده از سوخت‌ها و در نتیجه حذف هزینه‌های مربوط به تأمین سوخت است. درواقع هزینه انرژی الکتریکی تولیدی در یک نیروگاه آبی تقریباً از تغییرات قیمت سوخت‌های فسیلی نظیر نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ مصون است. همچنین عمر متوسط نیروگاه‌های آبی در مقایسه با نیروگاه‌های گرمایی بیشتر است. از نیروگاه در حال تاسیس سردشت بیشتر برای صادرات برق به کشورهای همسایه استفاده می شود که به نوبه خود با فروش انرژی ارز وارد کشور شده و میتواند از موقعیت های سیاسی و اقتصادی آن استفاده نماید و ثبات اقتصاد بیشتری پیدا کند.

در موقعیت‌هایی که استفاده از سد چندین هدف را پوشش می‌دهد، ساخت یک نیروگاه آبی هزینه نسبتاً کمی را به هزینه‌های ساخت سد اضافه می‌کند. ایجاد یک نیروگاه می‌تواند هزینه‌های مربوط به ساخت سد را جبران کند. برای مثال درآمد ناشی از فروش انرژی الکتریکی در سد «Three Gorges» که بزرگ‌ترین سد جهان است با فروش انرژی الکتریکی تولیدی در سد در طول ۵ تا ۷ سال جبران شده‌است.

آب خروجی از توربین‌ها معمولاً حامل مقدار کمتری از رسوبات است و این خود باعث پاک شدن بستر رودخانه و از بین رفتن حاشیه‌های رودخانه می‌شود. به دلیل اینکه توربین‌ها به نوبت کار می‌کنند نوساناتی در جریان آب خروجی ایجاد می‌شود که شدت فرسایش بستر رودخانه را افزایش می‌دهد. همچنین ظرفیت اکسیژن حل شده در آب به دلیل کار توربین‌ها کاهش می‌یابد چراکه آب خروجی توربین‌ها معمولاً گرمتر از آب ورودی آنهاست که این خود می‌تواند جان برخی گونه‌های حساس را به خطر بیندازد. برخی دیگر از سدها برای افزایش ارتفاع فشار مسیر رودخانه را منحرف کرده و باعث عبور آب از مناطق پر شیب‌تر می‌شوند و به این ترتیب مسیر قبلی رودخانه را خشک می‌کنند. در سد سردشت از این روش استفاده شده ‌است.

با توجه به تحقیقات و بررسی‌های به‌عمل آمده مشخص شد که احداث سد به‌علت قرار گرفتن برخی روستاها و زمینهای کشاورزی در پشت مخزن سد، آثار اقتصادی و اجتماعی مثبت و منفی فراوانی در پی دارد و این تبعات برای جوامع روستایی که به‌دلیل شرایط خاص جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کاملاً به محیط جغرافیایی وابسته‌اند، دو چندان است. برنامه‌ریزی غلط و نادرست ممکن است تبعات مذکور را بیشتر و غیر قابل جبران کند.

منابع:

• رحمتی علی رضا و همکاران؛ آثار اقتصادی- اجتماعی و محیط زیستی سکونتگاههای مشمول جابه‌جایی ناشی از ایجاد سدها؛ شماره۲؛ پژوهش های محیط زیست؛ صفحه ۵۳ تا ۶۶.
• پیرستانی محمد رضا و شفقتی مهدی؛بررسی اثرات زیست محیطی، ir
• ابراهیمی لیلا و اصفهانی عبد شریفی؛ ارزیابی پیامدهای زیست محیطی و اجاماعی و اقتصادی.

کارشناس ارشد حسابرسی و مدرس دانشگاه